Cudni covek Fernando Pesoa i njegova neobicna 72 prijatelja

Prvi moj susret sa portugalskim pesnikom i piscem dogodio se jednog proletnjeg dana u Gradskoj biblioteci u Beogradu; knjigu Veciti kalendar pruzio mi je tada, medju jos starim policama te biblioteke, gde se jos moglo i skriti, kolega sa fakulteta koji mi se tada dopadao. On je izgledao poprilicno odusevljeno ovim piscem za koga ja nikada nisam cula i verovatno ga sama jos dugo ne bih ni otkrila. Medjutim, kako to obicno biva, posto mi se dopadao, njegovo odusevljenje je bilo dovoljno da se i ja osetim unapred odusevljeno i krajnje zainteresovano. To je bio srecan trenutak : vec sam nedeljama planirala kako cu ga zamoliti da odemo zajedno do biblioteke da mi on tako neku knjigu preporuci; vazio je za veoma nacitanog mladica izgradjenog i pomalo neobicnog ukusa u knjizevnosti. Uostalom, to je bio nacin da sa njim provedem nesto vremena nasamo. Od svega toga sa njim, ipak, nista nije bilo. Fernando Pesoa je, sa druge strane, ostao u mom zivotu kao jedno veliko nereseno pitanje. Cesto se desi, pri susretu sa ovakvim zacudnim ljudima da oni u isto vreme proizvode fascinaciju ali i neki tihi uzas; to je stoga sto je ponekad tesko odrediti da li je neko genije ili pak ludak. Ako odlucimo, u sebi, da je taj covek genije - oprastamo mu onda lako sve njegove ludosti, one su nam drage pa ih smatramo cak dokazom njegovog genija. Odlucimo li pak da je taj covek lud, onda nas on strasi; cak i ono genijalno kod njega ipak izaziva jezu i uzmicanje. Sa Fernandom jos uvek ne uspevam da otkrijem smatram li ga genijem ili ludakom. Verovatno je bio oba no tesko je ipak pomiriti ta dva; tako da na smenu u meni jos uvek vlada odusevljenje i - uzas.

Njegova biografija zapravo ne nudi nista narocito ekstravagantno ni preterano cudno. Rodjen je u Lisabonu 1888. godine ; veoma rano je izgubio oca i brata te se majka ubrzo preudaje za konzula u Juznoj Africi - porodica se onda seli tamo te Fernando odrasta u Kejp Taunu. Tamo se i skoluje po engleskim skolama gde je engleski jezik i knjizevnost tako dobro savladao da je cak dobio i mnoge nagrade. Odusevljeno je citao tada engleske pesnike, Sekspira i Miltona, Vordsvorta, Kolridza, Bajrona, Selija i Kitsa. Sa sedamnaest godina, ipak, on se odlucuje na povratak u Lisabon : vec je tokom ovog vremena proveo godinu dana tamo kod bake, pa mu se svidelo, iako su mu portugalski jezik kao i tamosnji obicaji, sada vec delovali strano. Upisao je fakultet, ali je odustao ubrzo; radio je razne poslove poput vodjenja poslovne korespodencije na engleskom i francuskom jeziku. Njegov sef je ubrzo primetio da tokom dana Fernando odlazi da pije; ovo mu ipak nije smetalo jer se vracao jos spremniji da radi no sto je pre toga bio. Pisao je, usput, pesme, mahom na engleskom, pa je cak pokusavao da ih objavi tamo - i kada je uspeo u tome nisu izazvale nikakvu reakciju. Pokusao je da osnuje casopis za modernu knjizevnost, no ni taj casopis nije dugo trajao. Nikada se nije zenio - imao je samo jednu vezu koju je posle par meseci raskinuo, a da nije otisao dalje od poljupca. Smatraju da je do kraja zivota ostao virgo intacta. Izjavljivao je da je brak prepreka superiornim mentalnim procesima. Umro je pre pedesete godine od ciroze jetre i za sobom ostavio mnoge nedovrsene i nesredjene spise. Tek 40tih (prvo vece izdanje njegovih dela), a potom i 80tih godina (izlazi cuvena Knjiga nemira) pocinju ovi spisi da se sredjuju a potom i prevode. Zbog cesto veoma necitkog rukopisa ovo je i dalje proces koji traje - vecina njegovih dela, kazu preko 25 000 neobjavljenih tekstova i fragmenata- jos uvek je neobjavljeno. I pored toga vec odavno se Pesoa smatra najvecim modernim portugalskim piscem i u Lisabonu je sveprisutan - u formi skulptura, grafita na zidovima i ispisanih citata. Kao sto rekoh - ne narocito uzbudljiva, puna izvrsnih dogadjaja i dozivljaja biografija. Naprotiv. Pa ipak, on je jedan od najcudnijih pojava u svetskoj knjizevnosti.

Cudnovatost Fernanda potice od ta 72 njegova prijateljstva. Oni najraniji prijatelji njegovi poticu iz detinjstva. Dopisuje se tako sa izvesnim Chevalier de Pas - om, koji se pojavio u njegovom zivotu bas tu negde kada mu je umro otac a potom i brat; sa njim razmenjuje brojna pisma. Zatim su tu jos i ovi drugari : Pancrácio, David Merrick, Charles Robert Anon, Alexander Search. Neki od njih i sami pisu poeziju, tako da Fernando sa njima o njoj moze diskutovati. Tokom vremena Fernando upoznaje, diskutuje i saradjuje sa jos mnogo njih; ipak, najvaznija su cetiri kasnija prijateljstva koja je uspostavio sa pesnicima : to su poznati portugalski pesnici - Alberto Caeiro, Álvaro de Campos i Ricardo Reis a potom i izvesni Bernardo Soares. Alberto je covek prirode, naziva sebe pastirom i pise kolokvijalnim jezikom u slobodnom stihu. Njegovi ucenici Alvaro - mornaricki inzinjer i dendi, biseksualac, putovao je mnogo po Orijentu i onda ziveo jedan skandalozan zivot u Londonu; zalaze se za osecanje i prozivljenost svakoga iskustva, slobodni je duh. - i Rikardo Reis, klasicno obrazovani doktor odusevljen Horacijem, pise slicno svom knjizevnom uzoru iz antike te vodi uzoran zivot. Fernando ih je sve upoznao 1914. godine i svi su, sem Alberta, koji je umro od tuberkuloze naredne godine, bili uz njega sve do same smrti. Doduse, posvadjao se sa Alvarom oko jedne devojke, te iste jedine sa kojom je imao neku vezu : ne samo sto je Alvaro bio protiv veze sa njom, pa joj je cak pisao pisma vec je i Fernando, suocen sa takvim izborom - izabrao prijatelja ispred mlade devetnaestogodisnjakinje, koja se, ironije li, zvala - Ofelija.

U svemu ovome ne bi bilo problema, cak bismo rekli - druzeljubiv neki covek i odani prijatelj - da svi ovi drugari nisu ziveli samo u Fernadovoj glavi. Svih sedamdeset i dva prijatelja postojala su samo u njegovoj masti, jos od onoga Chevalier-a sa kojim se kao sestogodisnjak dopisivao. Oni su svi, zapravo, njegovi heteronimi - heteronimi a ne pseudonimi jer su pseudonimi lazna imena dok su heteronimi druga imena. Pisanje pod pseudoniumom je poznata i cesto praktikovana stvar u knjizevnosti; pisanje pod (ovako brojnim pogotovo) heteronimima jeste Fernandov izum. Jer, on je smislio njima svima, ali narocito ovoj trojici, opsezne biografije; svako je imao svoj veoma razradjeni i prepoznatljiv stil pisanja, svoj ukus u knjizevnosti i umetnosti, svoja politicka gledista, seksualnu orijentaciju, veru. Medjusobno su se cesto raspravljali, podsticali i hrabrili, kritikovali ali i jedan drugoga promovisali u svetu knjizevnosti.  Cak im je, u periodu zestoke zainteresovanosti za okultno (razmisljao je cak da postane profesionalni astrolog ) svima njima sacinio - natalne karte.

Tako je, recimo, Alberto svetlo plave kose i plavih ociju; kao i Pesoa rodjen je u Lisabonu 1888. godine. Za razliku od njega, medjutim, Alberto nije narocito obrazovan i nema gotovo nikakvu profesiju; on je covek prirode koju posmatra samo ocima, ne umom, niti osecanjem. Oktavio Paz ga je jednom prilikom nazvao nevinim pesnikom koji je zapravo paganin u dusi. Alvaro je visok, kosu ceslja na jednu stranu i nosi monokl. Pise avangardne pesme i zalaze se za to, suprotno Albertu, da se sve prooseti na svaki moguci nacin, uzor mu je Volt Vitman. Izjavljuje da - u svakom kutku moje duse stoji oltar posvecen drugom bozanstvu. Rodjen je nesto kasnije, 1890. Zavrsio je srednju skolu u Portugalu ali se naokon toga prselio u Glazgov gde je diplomirao kao inzinjer mehanike i nautike. Po povratku u Portugal bavio se knjizevnoscu ali je pisao i polemicke clanke o politici. Pesoa ga je smatrao blaziranim simbolistom, burzujem kome je dosadno. Rikardo je bio srednje visine i nezne konstitucije iako mnogima nije tako izgledao. Bio je tradicionalista i konzervativac - verovao je u monarhiju, te je neko vreme morao da zivi u egzilu nakon sto je u Portugalu proglasena republika. Godinu dana je stariji od Fernanda i veoma mnogo pise, brinuci se pri tom o strukturi i pravilnom koriscenju jezika. Kada je Fernando "upoznao" Bernarda Soaresa ovaj je imao oko tridesetak godina; visok je i poprilicno se grbavi dok sedi. Susrecu se cesto u jednom od restorana Lisabona te posle izvesnog vremena pocinju i da se pozdravljaju te tako , naposletku, postaju prijatelji. Bernardo mu onda poverava na citanje gore pomenutu Knjigu nemira (Livro do Desassossego) na citanje. Tu su jos Antonio Mora, filozof i sociolog; Thomas Crosse - koji je promovisao portugalsko pesnistvo u Engleskoj, narocito Alberovo. On ima i brata, I.I.Crosse-a koji mu u tome pomaze; Raphael Baldaya je astrolog; Maria Jose, dvadesetogodisnjakinja, pise ljubavna pisma jednom mladicu koji svaki dan prolazi ispod njenog prozora, ali ih nikada ne salje ...

Evo kako Pesoa sam objasnjava svoje heteronime (ovde na engleskom, u originalu na portugalskom) :

...Ever since I was a child, I have had the tendency to create a fictitious world around me, to surround myself with friends and acquaintances who never existed. ( I don’t know, of course, if they didn’t really exist or if it is me who doesn’t exist.  On such matters, as in all others, one shouldn’t be dogmatic.)  Ever since I became aware of the thing that I call self, I can remember with mental precision, the figures, the movements, the character and the history of several fictitious people who were, to me, as visible and mine as those things which we, perhaps abusively, call real life.  This tendency, which exists since I realized that I was a self,  has always been with me, modifying  slightly the kind of music it uses to bewitch me but never altering its manner of bewitching.

Nesto pre no sto su se cetiri glavna heteronima pojavila Pesoa je cak sumnjao u svoje mentalno zdravlje. Cak i kasnije o tome je razmisljao :

It’s the deep characteristics of hysteria that exist in me.  I don’t know if I am simply hysterical, or if I am, to put it more adequately, hysterical neurasthenic. Whatever the case, your mental origins are in my organic and constant tendency to depersonalize and to simulate.  If  I were a woman – in women hysterical phenomena manifest themselves through seizures and things like that – each poem by Álvaro Campos, the most hysterical within me, would cause a commotion in the neighborhood.  But I am a man and in men hysteria becomes, mostly, a matter of the mind;  thus, everything ends up in silence and poetry...

Medjutim, objasnjava :

To deny me the right to do that would be the same as denying Shakespeare the right to give expression to Lady Macbeth’s soul.  And if that’s true for fictitious characters in a drama, it is equally true for characters not in a drama, since it applies because they are fictitious  and not because they are in a drama. There’s no need to explain something which, by its nature, is simple and intuitively understandable.  It happens, however, that human stupidity is great while human kindness is not worthy of note.

Upoznavanje sa cetvoricom pesnika izgledalo je ovako :

One day, it was March 8, 1914, when I had finally decided to give it all up, I went up to a high desk, took a sheet of paper and began to write, standing up as I usually do whenever I can.  I wrote thirty-odd poems in one go, in a kind of trance whose nature I cannot define.  It was the greatest day of my life and I’ll never have another one like it. I started with the title, O Guardador de Rebanhos ( The Keeper of Sheep).  What followed was the appearance of someone in me, to whom I immediately gave the name of Alberto Caeiro. ...So much so, that upon finishing those thirty-odd poems, I immediately took another piece of paper and wrote, also in one go, the six poems that make up A Chuva Oblíqua (Oblique Rain), by Fernando Pessoa.  Once Alberto Caeiro’s presence materialized, I, instinctively and subconsciously, set out to find him some disciples.  I yanked a latent Ricardo Reis out of his false paganism, discovered his name, and adjusted him to himself, because, at this stage, I could already see him.  And, suddenly, arising from sources directly opposed to those of Ricardo Reis, a new individual burst impetuously into my mind.  In one fell swoop, at the typewriter, without interruption or correction, there emerged the Ode Triunfal (Triumphal Ode) by Alvaro Campos – both, the Ode and the author,  already carrying the name they have now.

Veci deo ovih navoda potice iz pisma koje je Fernando napisao prijatelju Monteiru. U Knjizi nemira on, tacnije - Bernardo Soares - jos dodaje :

How do I write in the name of these three? Caeiro, through sheer and unexpected inspiration, without knowing or even suspecting that I’m going to write in his name. Ricardo Reis, after an abstract meditation, which suddenly takes concrete shape in an ode. Campos, when I feel a sudden impulse to write and don’t know what. (My semi-heteronym Bernardo Soares, who in many ways resembles Álvaro de Campos, always appears when I'm sleepy or drowsy, so that my qualities of inhibition and rational thought are suspended; his prose is an endless reverie. He’s a semi-heteronym because his personality, although not my own, doesn’t differ from my own but is a mere mutilation of it. He’s me without my rationalism and emotions. His prose is the same as mine, except for certain formal restraint that reason imposes on my own writing, and his Portuguese is exactly the same – whereas Caeiro writes bad Portuguese, Campos writes it reasonably well but with mistakes such as "me myself" instead of "I myself", etc.., and Reis writes better than I, but with a purism I find excessive...

Sada je vec uobicajeno da se kaze da su cetvorica najznacajnijih portugalskih pesnika jos od renesanse - svi zapravo Fernando Pesoa : svaki od njegovih glavnih heteronima zasebno nosi tu cast, zajedno sa njim samim. Ostalim portugalskim pesnicima, onima koji nisu on, postalo je nakon ovoga jako tesko : neizbezno je da Fernando utice na svakoga od njih nekim od svojih dela u potpisu jednog ili vise heteronima. Cak iako pokusavaju da se tog uticaja otresu pesnici portugalski nalaze se u problemu jer onda to suvise pokusavaju, toliko da biva ocigledno; Fernando Pesoa je sam postigao sve u modernoj portugalskoj poeziji, a mnogo je postigao i u prozi. Tako se barem smatra u svetu knjizevnosti. Da bi sve bilo jos ludje Saramago je onda napisao roman Godina smrti Rikarda Reisa, gde Rikardo susrece duha Fernanda Pesoa ! Probala sam svojevremeno da je procitam no bila mi je, uzevsi sve u obzir, suvise sasava. Mislim da cu se u dogledno vreme ponovo njoj vratiti. Sto se tice knjige koju mi je nacitani moj kolega preporucio - Veciti kalendar - to su zapravo dela upravo dvojica od ova vazna cetiri heteronima Fernandova : Alberta Koaejra i Rikarda Reisa. Prepisala sam ih tada dosta, jer su mi se dopala, mada pretezno Albertova, pa evo kratkog citata :

Ima prilicno metafizike u nerazmisljanju ni o cemu.
Sta ja mislim o svetu ?
Otkud znam sta mislim o svetu !
Kad bih se razboleo mislio bih o njemu.

Kakvu predstavu imam o stvarima ?
Kakav je moj sud o uzrocima i posledicama ?
Sta sam dokucio o Bogu i dusi
I o stvaranju sveta ?

Ne znam. Misliti o tome, po meni, znaci zatvoriti oci
I ne misliti. Kao kad bih navukao zastore
Na moj prozor (al on je uvek bez zastora)

Tajna stvari ? Otkud ja znam sta je tajna !
Jedina je tajna to sto postoji neko ko razmislja o tajni.
Onaj ko stoji na suncu i zaklopi oci
Postepeno zaboravlja na sunce
I pocinje da zamislja razne stvari pune toplote.
Ali otvara oci i ugleda sunce,
I vec ne uspeva ni na sta da misli
Jer sunceva svetlost vredi vise od misli
Svih filozofa i svih pesnika.
Sunceva svetlost ne zna sta cini
I zato je dobra, i ne gresi, i pripada svima.

Pored svega ovoga pomenula bih jos par stvari u vezi cudnoga Fernanda. Nakon sto je 1916. izgubio real-life prijatelja Mario de Sa-Carreiro -a, koji se tada ubio u Parizu, Fernando pocinje da se okrece okultnome : pocinju da ga zanimaju razna tajna drustva poput Rozenkrojcera, vitezova templara ili masona; pocinje se baviti spiritizmom i seansama gde je cak tvrdio da je komunicirao sa duhovima; istrazuje automatsko pisanje; izucava kabalu pa cak i prevodi teozofske knjige. Najvise se, medjutim, bavio astrologijom a mnogi vide i razlog njegovoj podeli licnosti u cinjenici da je bio - blizanac u horoskopu. Pored toga prevodi i Edgara Alana Poa, njegovog Gavrana na primer, kao i Anabel Li. Takodje se odusevljava Bodlerom i simbolistima. Ova "mracnija" strana Pesoe nasla je narocitog izraza u stvarnom prijateljstvu sa Alisterom Kroulijem kome je bio domacin dok je ovaj boravio u Lisabonu; cak mu je i pomogao da izvede lazni nestanak i smrt. Danas se, medjutim, zanemaruje povremeno Pesoino mracnjastvo, te je on, kao sto rekoh, izuzetno popularan lik Lisabona : sa njim se moze popiti i kafa, ukoliko se u Lisabonu zatekne - simpaticna skulptura Pesoe sedi ispred kafea  A Brasileira u koji je on cesto svracao.

Kod nas su, koliko znam, izdate jos : Dvije poeme Alvara de Campos, Split: Logos, 1982; Poznati stranac, Beograd: Paideia, 1996; Luka na pučini, Beograd: Paideia, 200; i Antinoj, Beograd: Rende, 2004.