The House of Life

Kada sam procitao jednu biografiju - knjigu koju sam narucio iz Londona - bio sam toliko potresen pojedinim pasusima da sam ih ispricao i ostalima.

Lepo obuceni covek, finih manira, stoji za sankom u nekom baru. Ima zelju da se napije i gotovo da je uspeo u tome. Ali, i dalje ceka da grupa prijatelja dodje i pokupi ga. Prosla je ponoc; oni kasne. Gazda zeli da zatvori lokal, ali on ga moli da samo jos malo saceka. Da bi ispunio vreme, poverava mu da su prijatelji koje ceka otisli na susedno groblje; tamo treba da iskopaju les njegove supruge i iz kovcega uzmu jedan predmet sahranjen sa njom. Gazda pomislja da je gost poceo da pada u delirijum i ponovo ga moli, poslednji put, da napusti lokal, inace ce pozvati policiju. Napokon se pojavljuje nekoliko muskaraca da odvedu pijanog prijatelja. Gazda pita jednog od njih da li je istina ono sto je ispricao taj covek, i upitani, cije lice je jos u soku, kaze mu da jeste. Pijanac pritiska na grudi svesku koju su mu prijatelji doneli. Prinosi je ustima i ljubi je. "Je li to taj predmet?" obraca se gazda svom sagovorniku, zacudjen. "Da" odgovara ovaj, i pritom dodaje : "Posle niza birokratskih peripetija dobili smo dozvolu. Podigli smo nadgrobnu plocu i otvorili kovceg. Elizabeta je lezala u njemu sa svojom dugom crvenom kosom, grleci svesku koju joj je suprug stavio u ruke. Uprkos proteklom vremenu jos su bile vidljive crte njenog lica. Nije bilo ni malo lako istrgnuti joj  svesku. Cinilo se da ne zeli da se rastane od nje, a kad smo napokon uspeli da joj je istgnemo, njeno telo se potpuno raspalo. Preko praha koji je pokrio njemu odecu, jedan od nas bacio je ljiljane." Pijanac je milovao svoju svesku iz koje se sirio sladunjav miris sto je izazivao mucninu. Seo je, stavio je na sto i poceo da lista stranice. Bile su prozete mirisom njegove voljene. "Ko je taj tip ?" ponovo upita gazda. "On je veliki slikar i pesnik. Razara ga bol zbog svega sto je ucinio svojoj vernoj supruzi. Ona ga je volela neizmerno, a i on Elizabetu, ali telo je slabo. Imao je ljubavnice i ona je to znala. Nikada ga nije grdila, nikada mu nije u lice prigovarala zbog njegovog ponasanja. Jednog dana, kada je dosao kuci, neverni muz ju je nasao mrtvu. Popila je veliku dozu hlorala, znaznog sredstva za uspavljivanje, sa sokom od narandze ili djumbira. Drugi kazu laudanuma. Svejedno je. On je utonuo u depresiju, ocajan zbog grize savesti i odlucio da lagano umire na jeziv nacin. Spustio je na grudi pokojnice svesku u koju je zapisano samo njegovo poetsko delo, jos neobjavljeno i, da bi sebe kaznio, odlucio da se potpuno odrekne pesnicke slave. Bila je to najveca zertva, mnogo veca nego da je sebi oduzeo zivot, a i ta ideja mu se stalno vrzmala po glavi. Upornost njegovih prijatelja urodila je plodom i samo zahvaljujuci njima spaseno je maestralno poetsko delo". Krcmar je slusao s nesmanjenom zapanjenoscu. Viknuo je turu pica pre rastanka. Pijanac se malo smirio , ali nije prestajao da place. Oni su slusali moju pricu; vladao je potpuni tajac; on se nije prekinuo ni kad sam je zavrsio. Esperansa je potom ustala od stola za kojim smo svi sedeli i izasla na ulicu. I ja sam ustao i posao za njom. Noc je bila mirna i zvezdana. Ona je lagano hodala ; svetlost koja je obasjavala kapiju groblja i kapelu kupala joj je lice i davala blistavi sjaj njenoj crvenoj kosi. Polako sam joj prisao. Pogledala me je; cutali smo jos trenutak, dug kao vecnost. "Je li istinita ona prica ?"  pitala je. "Naravno da jeste", odgovorio sam joj ljutito, "ne umem da izmisljam tako jezive dogadjaje." "Koji je to pesnik bio ?" nastavila je ona sa izrazom velike radoznalosti. "Reci cu ti to ako me poljubis". Esperansa se nasmesila i utisnula mi dva poljupca, po jedan u svaki obraz. Ja sam bio uporan: "Hocu pravi poljubac!" Ona je obecala da ce me poljubiti ako je kraj price gane. I uhvatila me za ruke, sto je bio avans jenog obecanja. Priteran uza zid nisam imao izbora nego da priznam.

Ovde prekidam deo ove price jer mi nije stalo da odmah odam o kome je rec, vec bih radije pustila potencijalne moje citaoce da malo pogadjaju ; u medjuvremenu rekla bih nesto o autoru ove price, ovde samo u fragmentu date, zarad prave teme moga bloga. Nema mnogo kako sam zavrsila knjigu prica Fuga ljubavi, izdatu kod Arhipelaga, od izvesnog Sesara Antonia Moline. Za njega sam tada, moram reci, prvi put cula a price su me ostavile pod poprilicnim utiskom zbog svoje neposrednosti i specificne atmosfere koju je postigao uglavnom prisustvom starina, arheologije i istorije. Sve su te njegove price smestene pod nekakvim etrurskim mostovima ili drugim nekim iskopinama, te citalac ima utisak da sa likovima o kojima cita polazi u setnju i razgledanje spomenika i gradova. Sam Sesar je vec po sebi zivopisan neki covek; diplomirao je prava a onda doktorirao na informacionim tehnologijama. Ovo ga, medjutim nije sprecilo da zatim predaje prvo knjizevnu teoriju i kritiku a zatim komunikaciju i dokumentaciju.  Bio je takodje urednik pojedinih dnevnih novina, direktor Centra lepih umetnosti u Madridu kao i Instituta Servantes, da bi nakon nekoliko godina kao poslanik u spanskom Parlamentu postao i ministar kulture Spanije. U medjuvremenu je, takodje, pisao i knjige, objavivsi do sada nekih tridesetak. Ne znam da li je kod nas objavljeno jos nesto njegovo ali ja vec cuvam mesto na polici za Fugu ljubavi koju nameravam da kupim na sledecem sajmu knjiga :) Deo koji je ovde dat, i koji cu uskoro nastaviti, potice iz price Kako su sreli sebe, po naslovu jedne od slika ovoga slikara ; prica, zapravo, ima veoma malo veze sa ovim pesnikom i zlehudom sudbinom njegove zene ali me je podsetio da vec odavno planiram blog o, uslovno receno, njima. On ce se takodje veoma lepo slagati sa serijalom koji je isao ili ide na Viasat history kao i sa jednom zgodnom novom BBC serijom ;0) 

"Roseti", rekao sam joj, "Dante Gabrijel Roseti". "Nisam cula za njega", odgovorila je ona. I dalje me je drzala za ruke, te sam bio primoran da nastavim.

"Roseti je bio sin italijanskog prognanika i mlade Engleskinje, sestre doktora Polidorija. Rodjen je u Londonu 1828. godine. Polidori je bio blizak prijatelj sa Lordom Bajronom, ali kasnije je izmedju njih doslo do neprijateljstva. Lekar je zeleo da nacini prve korake u knjizevnosti, pa je napisao jednu pricu o vampirima. Ali glavni junak te price i njegove avanture toliko su podsecali na pesnika, da je ovaj hteo da ga tuzi. Roseti je bio osnivac Bratstva prerafaelita, The Preraphaelite Brotherhood,i casopisa Germ. Rafael, italijanski renesansni slikar, nije predstavljao vrhunac tog slikarstva, kako su svi tada govorili; on je predstavljao upravo pocetak opadanja renesansnog slikarstva. Roseti je mislio da su italijanski i flamanski slikari pre Rafaela bili bolji od njega; istu percepciju imali su i Viljem Holman Hant, Bern - Dzons, Viljem Moris i Svinbern. Roseti je bio opsednut srednjevekovnim svetom kralja Artura, kao i Italijom, zemljom u koju , pak, nikada nije otputovao. Bio je veoma Strastan covek, zestoke prirode i filantrop. Radio je kao profesor crtanja u jednoj vecernjoj skoli za radnike ciji je osnivac Raskin, likovni kriticar koji je najvise branio Prerafaelite. Roseti se ozenio Elizabetom Elinor Sidal, visokom i ridjokosom kao ti, dugog vrata kao u labuda i punih, senzualnih usana. Licila je na princezu okruglog stola. Medeni mesec proveli su u Parizu i, od tada, ona mu je pozirala kao model na njegovim slikama. Roseti ju je ludo voleo ali je Elizabeta bila bolesljiva zena. Zato je njihova ljubav bivala sve vise duhovna, dok su drugi modeli zadovoljavali stalnu pohotu umetnika. U svesci s kojom je sahranio Elizabetu bili su soneti The House of Life (Kuca zivota). Pisao ju je nekoliko godina. Da nisu bili izvadjeni i objavljeni, Roseti ne bi bio poznat kao veliki pesnik. Posle te tragedije kupio je kucu u okolini Londona, povukao se kako iz javnog tako i iz ljubavnog zivota i samo slikao, so smrti, 1882. godine. On je umro u 54. godini a Elizabet nije zivela duze od 33. Nagrizen uspomenama, hloralom je i on sebi okoncao zivot. " "Ubio se?" pitala je Esperansa, koja me je i dalje drzala za ruke. "Verovatno jeste. Izgleda nikad nije mogao da prevazidje ono sto se dogodilo. " "Da li je bio veci slikar ili pesnik ?" bila je uporna moja prijateljica. "Meni se svidjaju oba njegova umetnicka lica, mada su potpuno razlicita. Procitao sam sta je Borhes rekao - da je bio veliki pesnik, ali ne i veliki slikar. Ali Argentinac je u to vreme vec gubio vid."

Sve se odista odigralo onako kako to ovaj Molinin lik prepricava; cak bih se usudila da pogadjam da je ta knjiga koju je njegov lik citao bila biografija koju je o Rosetiju napisao Ivlin Vo, isti onaj koji je napisao i voljeni  Brajdshed. No ova prica me je podsetila na davnasnju moju zelju da pisem nesto o Prerafaelitima, njihovim slikama i zenama koje su odigrale tako veliku ulogu u njihovim zivotima. Medjutim, o Prerafaelitima ima toliko toga da se kaze, o svakom od njih pojedinacno, o njima kao grupi, o idealima koji su ih vodili ka stvaranju bratstva i najvise - o njihovim slikama, da sam odlucila da ovaj put ipak govorim samo o Lizi (jer, tako su je svi zvali), o Gabrijelu (koji se zapravo zvao Gabrijel Carls Dante Roseti, ali je ovo Dante stavljao na prvo mesto iz ljubavi prema starom italijanskom pesniku) i nekim drugim njegovim zenama, a da se tek dotaknem usput ostalih umetnika i njihovih dela.

                                          Twelfth Night, Walter Deverell

Lizi je otkrio slikar Volter Deverel 1849. godine u jednoj soping-setnji sa svojom majkom. Tokom ove setnje usli su kod jedne modiskinje koja je pravila i damske sesire, verovatno kako bi njegova majka isprobala neki od modela. U ovoj radnji Deverel je ugledao Lizi koja je tamo radila kao pomocnica. Imala je tada dvadeset godina, dugu bakarno crvenu kosu i tanusno vilinsko telo. Slikar je odmah uvideo da je ona savrsen model za sliku koju je tada zapocinjao, inspirisanu Sekspirom : zeleo ju je kao modela za Violu na slici Twelft Night. Ovo, medjutim,nije bilo bas jednostavno izvesti jer,iako Lizi nije bila bogata,njena porodica je ipak pripadala respektabilnom srednjem stalezu a tada nije bilo uobicajeno da zene od postovanja rade kao modeli umetnicima. Znalo se ko sebi dopusta takvu slobodu a to su najcesce bile takozvane "slobodne" zene, razne konobarice, glumice, igracice koje su tada jos uvek povezivali sa prostitucijom, sto najcesce  i nije bilo daleko od istine. Medjutim, Deverel je bio uporan, pa je cak uredio sastanak svoje majke sa Lizinom majkom, sve u cilju da je uveri kako ce njena cast ovim poslom ostati neukaljana. Naravno, i visina honorara, mnogo veca od onog kod modiskinje, doprinela je da se Lizi naposletku da pristanak. Ipak, modiskinja joj je u prvo vreme dozvolila da nastavi da radi ponekad kod nje, s obzirom na nestalnost nove karijere. Tako je Lizi usla u svet umetnika i umetnosti, svet koji je odmah strastveno zavolela - i sama naklonjena umetnosti pokusavala je da pise poeziju; kako se to obicno kaze u prici o njoj, koja je uvek i polu-legenda, na to ju je nagnala jedna Tenisonova pesma koju je pronasla na parcetu novina u koji je bio umotan puter.

                                 British Family Sheltering Christian Priest ... W.H.Hunt

Lizi je tako otpocela karijeru modela. Pozirala je za Violu a tokom ovog poziranja upoznala je i druge umetnike. S obzirom da je Deverel umro mlad, tek u dvadesetsestoj godini, ubrzo je Lizi pocela da pozira i drugim umetnicima koji su gotovo odmah pozeleli da je slikaju pa se cak i takmicili oko nje; slikao ju je Holman Hant vec naredne godine radeci na poznatoj slici  British Family Sheltering Christian Priest from the Persecution of the Druids, da bi potom mnogo i cesto pozirala i za ostale clanove novooformljenog Prerafaelitskog bratstva. Ovo bratstvo stvorili su trojica umetnika koji su se upoznali na akademiji i zdruzili u zajednickoj zelji da stvore neko novo slikarstvo, da podignu svojevrsnu revoluciju u inace ucmalom i tamnom akademizmu. To su bili pomenuti Vilijam Holman Hant, mladi Dzon Everet Mile, koji je Akademiju upisao vec sa jedanaest godina i bio priznati vunderkind, i - Dante Gabrijel Roseti, half Italian, half mad kako je sam sebe okarakterisao. Ovom bratstvu pripadali su jos neki slikari sa Akademije, kao i Gabrijelov brat, no oni su prilicno brzo nestali u anonimnosti, emigrirali ili su cak napustili umetnost u potpunosti : ova trojica, zajedno sa drugom generacijom Prerafaelita koje je predvodio Gabrijel, su oni koji su usli u istoriju umetnosti.

Holman Hant se kasnije prisecao veceri kada im je Deverel otkrio da je pronasao Lizi :

Rossetti at that date had the habit of coming to me with a drawing folio, and sitting with it designing while I was painting at a further part of the room…Deverell broke in upon our peaceful labours.  He had not been seated many minutes, talking in a somewhat absent manner, when he bounded up, marching, or rather dancing to and fro about the room, and, stopping emphatically, he whispered, “You fellows can’t tell what a stupendously beautiful creature I have found.  By Jove!  She’s like a queen, magnificently tall, with a lovely figure, a stately neck, and a face of the most delicate and finished modelling: the flow of surface from the temples over the cheek is exactly like the carving of a Phidean goddess…I got my mother to persuade the miraculous creature to sit for me for my Viola in ‘Twelfth Night‘, and to-day I have been trying to paint her; but I have made a mess of my beginning.  To-morrow she’s coming  again; you two should come down and see her; she’s really a wonder; for while her friends, of course, are quite humble, she behaves like a real lady, by clear commonsense, and without any affectation, knowing perfectly, too, how to keep people respectful at a distance.

                                  Ophelia, John Everett Millais

Od ove trojice prvih i najbitnijih slikara Prerafaelita Mile je bio taj koji je prvi uspeo u umetnickom svetu. Njegov neosporni i neverovatni talenat prepoznali su vrlo rano, te nije ni cudno sto je on uspeo prvi da se probije i pokaze kao znacajna nova nada britanske umetnosti. Medjutim, ovome proboju znacajno je doprinela i Lizi koja ga je ne samo inspirisala vec gotovo i zivotom platila kako bi njegov rani (i jos uvek najvoljeniji) masterpiece uopste bio stvoren. Radi se, naravno, o Mileovoj Ofeliji, slici koja je jos uvek toliko popularna da su reprodukcije ove slike daleko najprodavanije u Tejtu, gde se ona nalazi. Mora se priznati da je Mile, pored talenta, posedovao i neverovatnu jednu resenost i radnu etiku - kada je bratstvo tek bilo u zacetku ova trojica umetnika dogovorila su se da ce sva trojica naslikati sliku na istu temu ali je samo Mile sliku i zavrsio :) Tako je on i za Ofeliju danima i mesecima studirao vodu, jer je zeleo da prikaze trenutak pre Ofelijine smrti, i biljni svet koji je zamislio da pluta oko nje, da joj se uplice u kosu i u ruke. 

Medjutim, Lizi je pokazala istu resenost tokom poziranja : da bi sto vernije naslikao Ofeliju u vodi Mile je Lizi potopio u kadi; kako se ne bi smrzla ispod ove kade namestene su svece i lampe. Satima je tako Lizi lezala bez pokreta i reci u toj vodi dok je Mile slikao deo po deo, minuciozno, svog remek dela. Medjutim, desilo se da se Mile zaneo suvise u svom perfekcionizmu; svece i lampe su se gasile jedna po jedna a Lizi ostala da lezi u potpuno hladnoj vodi koja je uskoro postala ledena. Ona se nije zalila, neverovatno resena da istraje ali se nakon ovog poziranja ozbiljno razbolela. Njen je otac poludeo od besa i naterao Milea da plati racune za doktora. Ofelija je medjutim bila poprilicni hit i nevidjena senzacija u Londonu a Lizi je postala tako reci - preko noci poznata. Neki cak idu i tako daleko da Lizi nazivaju - prvim super modelom :) Slika je prodata odmah za sumu od 300 tadasnjih gvineja; vrednost ove slike rasla je kako je menjala vlasnike a dobijala na popularnosti, te se sada procenjuje na oko 30 miliona funti ...

U ovo vreme Lizi je vec bila verena za Gabrijela. Upoznali su se preko Deverela, verovatno dok je pozirala za Violu a on za ludu Festea na istoj Deverelovoj slici. Gabrijelov mentor i na neki nacin rodonacelnik svega sto ce se pokrenuti sa bratstvom, iako nikada nije bio clan istog, slikar Ford Medoks Braun opisao je kasnije prvi susret Lizi i Gabrijela rekavsi : When he first saw her he felt his destiny was defined. Gabrijel je, iako najmanje ostvaren u tome trenutku od sve brace na polju umetnosti ipak uspevao da bude najistaknutiji i najprisutniji brat - bio je, sto bi se reklo, malo sasav - ziveo je slobodnim zivotom, nemarno obucen, sav uflekan bojama od valjanja po podu studija kada ga spopadnu besovi, duge kose, uzarenog pogleda, opsednut Danteom i uopste italijanskom srednjevekovnom poezijom, elokventan i sarmantan. Poticao je iz porodice u kojoj su svu pisali poeziju, voleli umetnost i ziveli u dvojstvu dva u sebi tako razlicita temperamenta : italijanskog i engleskog. Kada nije mogao da slika, pisao je sonete inspirisane Kitsom; kada ni za to nije bio sposoban - prevodio je italijansku poeziju. 

Ovaj strastveni covek, sav izgubljen u legendama i mitovima, nasao je sebi idealnu ljubav u Lizi; umisljao je da je on Dante a ona Beatrice, da se znaju iz prethodnih zivota i da su, samim time, sudjeni jedno drugom. Elokventan kao i uvek izgleda je u ovo ubedio i Lizi koja je, nasuprot svim lepim manirima, a nakon tajne veridbe - pocela da zivi sa njim. U pocetku, ova je ljubav cvetala; Gabrijel je gotovo samo nju slikao, opsesivno, smatrajuci da je ona jedini nacin na koji on uspeva da se izrazi kao umetnik. Ne samo to : smatrao je da je i ona umetnicki genije te ju je ucio da slika. Postoje njegovi crtezi, studije Lizi kako sedi pred platnom (levo). Sacuvani su nekoliki njeni crtezi i dve slike u ulju. Njegovo shvatanje Lizi kao velike umetnice podrzavao je i Dzon Raskin, najuticajniji i najcitaniji umetnicki kriticar tog doba, koji je cak i placao za njene skice; uz Gabrijela Lizi je pocela da se ostvaruje i kao umetnik. Ponovo je pisala i poeziju i to sve bolje. Medjutim, kako u slikarstvu, tako i u poeziji, Lizi se veoma oslanjala na Gabrijelovo stvaralastvo. Iako se cesto naglasava da je i ona bila umetnik ipak njena umetnost nikada nijeb dostigla znacaj Gabrijelove.

Raskin je i inace promovisao mlade Prerafaelite; oni su, doduse, i bez njega postigli delimican uspeh prvim slikama. Medjutim, nakon sto su u njihovom casopisu Germ objavili svoju umetnicku teoriju i zelju za velikom promenom u umetnosti - kriticari i Akademija su ih gotovo unistili. Ovaj casopis nije poziveo duze od cetiri izdanja; svi su ih sa svih strana napadli, cak i Carls Dikens koji je bio prosto zgrozen odvrtanom novom umetnoscu. U tom trenutku Dzon Raskin spasava bratstvo objavivsi dva clanka u njihovu korist; smatrao je da je njihova umetnost nesto najbolje sto se u Britaniji pojavilo u poslednjih tri stotine godina. Tako je Dzon Raskin spasao bratstvo koje je onda dozivelo uspeh ali se ubrzo i raspalo. Svaki je umetnik krenuo svojim putem - Mile je imao aferu sa Raskinovom zenom, koja se na kraju od Raskina razvela i udala za Milea; Hant, i inace u stalnoj borbi izmedju poboznosti i greha u kom je ziveo sa svojim modelom En Miler, odlazi u Palestinu. Gabrijel sa novim obozavaocima i kolegama - Edvardom Burn Dzonsom i Vilijamom Morisom nastavlja da stvara u svojoj verziji prerafaelizma; oni ce zajedno oformiti tu drugu, meni jos drazu fazu ovog pokreta koji se onda priblizava i Morisovim Arts and Crafts idejama. (levo - portret Raskina, Mile)

U svemu ovome veza izmedju Gabrijela i Lizi je polako pocela sve vise da lici na ruzan san, pre nego onaj o savrsenoj ljubavi koji su oboje strastveno gajili. Gabrijel nikako nije mogao da se odluci da ozeni Lizi, najvise zbog porodice koja njegov izbor nikako nije odobravala. Mnogo je godina proslo dok Lizi nije upoznala Gabrijelovu majku; oca nije upoznala nikada. Gabrijelova sestra, pesnikinja Kristina Roseti, narocito je nije volela te se veoma snazno protivila njegovom braku. Lizi je, sa druge strane, bila sve ocajnija i sve bolesnija. Njen polozaj je bio nezavidan : iako vereni zivot sa muskarcem van braka bio je veoma skandalozan. Ukoliko do braka ne bi doslo bila bi zauvek upropascena zena. Ona je, u ocajanju, cak i prekidala zaruke sa njim; zbog zdravlja je otputovala u Francusku. Iako ju je po povratku Gabrijel nagovorio da mu se vrati vreme dok nije bila tu, kao sto je to bio cesto slucaj i kada je bila prisutna, ispunio je vezom sa svojim modelima En Miler i , narocito, Fani Kornfort.  Njena strasna povredjenost ispoljava se i u njenom radu, te pise pesme poput  Dead Love :

Oh never weep for love that’s dead
Since love is seldom true
But changes his fashion from blue to red,
From brightest red to blue,
And love was born to an early death
And is so seldom true.

Then harbour no smile on your bonny face
To win the deepest sigh.
The fairest words on truest lips
Pass on and surely die,
And you will stand alone, my dear,
When wintry winds draw nigh.

Sweet, never weep for what cannot be,
For this God has not given.
If the merest dream of love were true
Then, sweet, we should be in heaven,
And this is only earth, my dear,
Where true love is not given.

ili - Love and Hate :

Open not thy lips, thou foolish one,
Nor turn to me thy face;
The blasts of heaven shall strike thee down
Ere I will give thee grace.

Take thou thy shadow from my path,
Nor turn to me and pray;
The wild wild winds thy dirge may sing
Ere I will bid thee stay.

Turn thou away thy false dark eyes,
Nor gaze upon my face;
Great love I bore thee: now great hate
Sits grimly in its place.

All changes pass me like a dream,
I neither sing nor pray;
And thou art like the poisonous tree
That stole my life away.

Konacno, vencali su se ipak nakon deset godina veridbe. Na svadbi nisu bili ni porodice ni prijatelji ; Fani je tada vec bila toliko bolesna da su je prakticno uneli u crkvu. Neki misli da se Gabrijel tada njome ozenio jer je uvideo da ce joj uskoro doci kraj. Vec poprilicno zavisna od laudanuma, mesavine opijuma i alkohola koji se tada cesto prepisivao, bolesna i ocajna zbog Gabrijelovih prevara, Lizi je rodila mrtvorodjenu kcer, posle cega je obuzima jos veci ocaj te uzima i sve vise laudanuma. Ne zna se ipak da li je njena smrt bila samoubistvo. Umrla je od prekomerne doze laudanuma no po svedocenjima njihovog prijatelja pesnika Svinburna, sa kim su to vece vecerali, ona je bila u sjajnom raspolozenju. Ne samo to - bila je i ponovo trudna. Nasao ju je Gabrijel, nekoliko sati kasnije, u nesvesti; pozvao je cak cetiri doktora medjutim nijedan od njih nije joj vise mogao pomoci. Kasnije je kruzila prica,koju siri i Ivlin Vo u svojoj knjizi, da je Fani cak ostavila poruku Gabrijelu u kojoj se oprasta od njega ali da je Medoks Braun savetovao Gabrijela da je spali : ne samo da kao samoubica  ne bi mogla da bude sahranjena na osvecenom groblju vec bi to bio i strasan skandal. Ocajan, kao sto se u prici gore kaze, Gabrijel je, kriveci sebe za smrt Lizi, u njen kovceg stavio svesku sa svojim pesmama. Iako je kasnije pristao da se one odatle izvade,nikada nije preboleo smrt svoje zene : govorio je da svake noci vidi njen duh, koji ga prati svuda. Nikako nije zeleo da bude sahranjen sa njom, niti na istom groblju, iako je tamo njegova porodica imala grobnicu.

Lizina dobra prijateljica, Dzordzijana Burn Dzons, zena slavnog slikara, koja je vec pri prvom susretu imala an impression which never wore away, of romance and tragedy between her and her husband, pisala je ovako dan nakon Lizine smrti u jednom pismu :

I am sure you will feel for Gabriel and all of us when I tell you poor Lizzie died yesterday morning. I scarcely believe the words as I write them, but yesterday I saw her dead. The evening before she was in good health (for her) and very good spirits, she dined with her husband and Swinburne and made very merry with them.  Gabriel took her home, saw her prepare for bed, went out to the Working Men’s College, and on his return found her insensible from the effects of an overdose of laudanum which she use to take medicinally. She never knew him or anyone else for a second. Four physicians and a surgeon did everything human skill could devise, but spite of them all she died, poor darling, soon after seven in the morning. The shock was so great and sudden that we are only beginning to believe it today. I wonder at myself for writing about it so coolly. I went down directly I heard it and saw her poor body laid in the very bed where I have seen her lie and laugh in the midst of illness, but even though I did this I keep thinking it is all a dreadful dream. Brown was with Gabriel and is exactly the man to see to all the sad business arrangements, for of course under such circumstances an inquest has to be held. Of course I did not see Gabriel. Edward is greatly troubled as you will believe, and all the men. I leave you to imagine the awful feeling there is upon us all. Pray God to comfort Gabriel. The Chatham Place days were ended now, and Rossetti in his sorrow turned to his mother, whose grave tenderness must have been a refuge for his wounded heart, and went for a time to live in Albany Street with her and his sisters and brother. Poor Lizzie’s bullfinch went there too, and sang as sweetly and looked as sleek and cheerful as ever.

Medjutim Gabrijela majka nije dugo tesila u svojoj kuci; ubrzo nakon Lizine smrti k njemu se uselila Fani (na slici levo) koja je nastavila da mu pozira ali mu je ubrzo postala i neka vrsta domacice, sto je bila do kraja njegovog zivota sve i ako se bila u medjuvremenu udala.  Ona, svakako, nije za Gabrijela predstvaljala tu uzvisenu ljubav kakvu je sanjao a onda redovno i izneveravao sa Lizi; ona nije bila tip uzvisene lepote niti onih gospi iz srednjevekovnih balada koje je Gabrijel obozavao. Dok je Lizi za njega bila Beatrice, Fani je tokom godina postala - slonce :) Zaista, tako ju je nazivao posto se vremenom ugojila - my dear elephant, dok je ona njega, takodje pod starije dane malo trbusastog nazivala  Rhino. Da ovo nije bilo maliciozno te da je ipak bilo ljubavi neke realnije, da ne kazem prizemnije vrste medju njima, gotovo drugarske, pokazuju crtezi slonica koje joj je redovno slao u pismima sa putovanja. Ona nije bila neko ko bi ga uzneo u duhu; to mesto posle Lizi, koja ga je jednako progonila, zauzece Dzejn Burden, kasnije Dzejn Moris - supruga Vilijama Morisa, koju je kao model otkrio Roseti jos dok je Lizi bila ziva a koju je potom, potpuno opcinjen njome, kao prethodno Gabrijel sto je bio zacaran Lizi - ozenioVilijem Moris. Pored Lizi i ove sloncice Fani, koju je isto jako mnogo slikao, gotovo koliko i Lizi, Dzejn je bila treca veoma znacajna Rosetijeva muza i jedno od najprepoznatljivijih lica sa njegovih slika. Vezom sa njom slomio je svom prijatelju srce. 

Kao i Fani Dzejn je imala skromno poreklo : tata joj je radio u stalama u Oksfordu. Ne zna se ni da li je uopste bila pismena a verovatno je da nikada nije isla ni u kakve skole : porodica je bila vrlo siromasna. Roseti ju je ugledao u pozoristu jedne veceri u njenoj osamnaestoj godini; bio je u drustvu svog sticenika i prijatelja - slikara Burn Dzonsa. Odmah joj je predlozio da mu pozira sto je ona bez razmisljanja i prihvatila. Ovo je bilo jos dok je Lizi bila ziva; ne zna se da li su tada vec oni stupili u nekakvu romanticnu vezu ili ne, mada se smatra da nisu iako je ona ocigledno bila zaljubljena u njega. I pored toga udala se za zaljubljenog Vilijama Morisa koji, kako je sam rekao - nije u stanju da je slika, iz prevelike ljubavi ili zanesenosti, ali je bio u stanju da je voli. Ne samo to vec je preduzeo na sebe, kao sto su to cinili i Holman Hant sa Eni Miler i donekle Gabrijel sa Lizi - da je obrazuje. Zena prirodne inteligencije - ona je toliko bila uspesna u tome da su kasnije svi njeno drzanje i govor opisavali kao queenly : citala je mnogo, naucila vise jezika, postala dobar pijanista, te je dospela u sam vrh visokog drustva. Ne samo to : ona je izgleda posluzila Dzordz Bernard Sou kao inspiracija za Elajzu Dulitl u Pigmalionu ! Pozirala je mnogo cak i u starosti; Roseti ju je slikao sa istim zarom sa kojim je ranije slikao Lizi. Postoje cak i fotografije koje su snimljene po Rosetijevim instrukcijama; kasnije cu ih postaviti na stranicu Felix Nadar Room. Nakon afere sa Rosetijem Dzejn je  bila i u vezi sa jos jednim covekom, politickim aktivistom, sa kojim je bila  punih deset godina. Jadni Moris.

No, ni Fani pa cak ni  enigmaticna Dzejn nikada nisu uspele da u potpunosti izlece Gabrijela od samoprekora i strasne grize savesti koju je osecao povodom Lizine smrti. Pri tom osecao je griznju savesti i zbog tih otkopanih soneta po kojima ga danas znamo kao velikog pesnika. Pio je mnogo, postao zavisan od raznih supstanci, patio od insomnije kroz koju mu se prividjala Lizi. Deset godina nakon Lizine smrti naslikao ju je ponovo kao Beatrice na slici  Beata Baetrix (levo). Inspirisana Danteovom pesmom La Vita Nuova, koju je svojevremeno preveo, Roseti na slici prikazuje cas smrti Danteove voljene Beatrice; ptica na njeno krilo spusta cvet maka, koji bi trebalo da nas podseti na opijum i laudanum kojim je njegova Beatrice okoncala svoj zivot; suncani sat pokazuje 9, sto je broj koji Dante misticno povezuje sa smrcu Beatrice; u pozadini je figura Dantea gleda ka figuri koja predstavlja ljubav. Uradio je nekoliko replika ove slike koja je, pored Ofelije, najpoznatija slika Lizi Sidal. Roseti je vremenom postajao sve cudniji i cudniji; u kuci je drzao egzoticne zivotinje poput vombata ili lame, pio je mnogo, postao zavisan od svaceg i polako tonuo sve dublje u zastrasujuca raspolozenja. Umro je 1882. godine, nadzivevsi Lizi za dvadeset godina; dvadeset godina patio je od grize savesti smatrajuci se krivim za njenu nesrecu i smrt.

Prosle godine snimljena je serija, koju trenutno gledam zahvaljujuci torentu :) a koja se zove Desperate Romantics. Snimljena je po knjizi istog naslova koja je svojevremeno proglasena za najbolju art history knjigu te godine. Serija je neverovatno zabavna iako su autori dali sebi dosta slobode te mesaju datume, izmisljaju licnosti koje nisu postojale i zaboravljaju na one koje jesu ... no, sve u svemu i pored  raznih ovakvih kritika meni se ona zapravo veoma svidja. To nije dokumentarni film ; ako neko zeli istorijsku tacnost po svaku cenu neka gleda pomenute dokumentarce koji se takodje daju skinuti sa neta ;) ili neka procitaju neku knjigu. Serija je tu da pre svega zabavi a onda i zaintrigira; ako je nekolicinu ljudi koji nikada nisu culi za ovu bandu zainteresovala dovoljno da nesto procitaju o njima - to je sjajno. Tako da je toplo preporucujem. Posebno za one koji su BBC enthusiasts :)

Na kraju evo i Rosetijeve jadikovke iz zbirke The House of Life ... Without Her

What of her glass without her? The blank gray
   There where the pool is blind of the moon’s face.
   Her dress without her? The tossed empty space
Of cloud-rack whence the moon has passed away.
Her paths without her? Day’s appointed sway
   Usurped by desolate night. Her pillowed place
   Without her? Tears, ah me! for love’s good grace,
And cold forgetfulness of night or day.

What of the heart without her? Nay, poor heart,
   Of thee what word remains ere speech be still?
   A wayfarer by barren ways and chill,
Steep ways and weary, without her thou art,
Where the long cloud, the long wood’s counterpart,
   Sheds doubled darkness up the labouring hill.

Homo bulla

Kada se pored paviljona Cvijete Zuzoric skrene pored fontane Budjenje sa onim nesretnim ukradenim golubovima, odnosno sada - bez njih, pa se krece onim meni narocito carobnim stazama u pravcu luna parka i zooloskog vrta, nailazi se, kao sto se i u mom detinjstvu nailazilo, na prodavce svacega neceg sto moze zainteresovati dete. Pre svega tu su bili oni veliki baloni sa zrnevljem u sebi, onda i razne plasticne stvarcice jarkih boja, poput pistolja na vodu, a zatim su tu uvek bile i flasice sa sapunicom za duvanje mehurica. Kada smo moja sestra i ja jos bile sasvim male dobijale smo ove flasice na povratku iz zooloskog vrta; kasnije smo stajale na nasoj dvoristu okrenutoj terasi i odasiljali ove pokretne fragilne carolije sa cetvrtog sprata ka dole. Sada u tom dvoristu cuci jedan trzni centar; onda su tu bile zbudzene kucice sa obucarskim radnjama i drvece. Postoji neko deci urodjeno odusevljenje i radost stvarima i pojavama koje lako nestaju, u sekundi; to ih valjda u njihovim ocima cini carobnima : svetlosni odsevi sa prozora, duga, lisce koje pojuri vetar, kamencici koji potonu kada se u vodu bace. Nedavno smo D. i ja kupili jednu ovakvu bocicu da bismo veselili nasu Geu; ona je posizela od srece, lajala i hvatala mehurice skacuci nakolo. Setila sam se tada te tako jednostavne srece sto pruzaju ove stvarcice kao i toga da sam se kasnije sa njima susretala i u slikarstvu, narocito kod Holandjana; zapitala sam se onda od kada potice ova leprsava zabava.

Ispostavlja se da je kompanija iz Cikaga, izvesni Chemtoy pocela sa proizvodnjom i prodajom ove sapunice 40tih godina 20. veka te da su od tada do sada ovi mehurici toliko popularni da se i dalje, pored svih Barbika, robota i transformersa oni izgleda prodaju u najvecem broju - smatra se da je to cak 200 miliona bocica godisnje, brojka koja se verovatno odnosi samo na Ameriku. Naravno, ova kompanija je prva samo uslovno - i mnogo ranije postojale su ovakve lulice koje su sluzile istoj svrsi, kao sto se vidi na  pomenutim slikama. Medjutim, nikada nisam narocito razmisljala o tome da ovi mehurici, pored toga sto su pricinjavali radost deci jos od, cini se 16. veka, imaju i dublje znacenje, znacenje koje zivi svoj zivot jos od antike a u sklopu onoga sto zovemo vanitas.

Ti anticki koreni mehurica i njihovog simbolicnog znacenja poticu izgleda jos od Varona koji je u svom delu De Re Rustica napisao : quod, ut dicitur, si est homo bulla, eo magis senex  (jer,ako je kao sto kazu, covek mehuric, jos vise je to star covek ). Pitanje je, naravno, da li je bas on, koji je ziveo u godinama od 116. do 27. godine pre nove ere prvi smislio to poredjenje coveka sa baloncicem od sapunice ili se to jos ranije moglo naci bilo u knjizevnosti bilo kao izraz u narodu; medjutim od njega nam homo bulla, dakle - covek kao mehuric - ostaje. Zivot je kratak, prolazan i nestalan - bas kao muhuric sapunice. U 16. veku, u doba renesanse, veliki humanista Erazmo ponovo uvodi ovu latinsku izreku u jednoj knjizi svojih izreka, te tako otpocinje i njen post anticki zivot, a sve u sklopu zanra vanitas. 

Vanitas vanitatum omnia vanitas, pise u Bibliji. Tastina tastine sve je tastina, reklo bi se u slobodnom prevodu. Ovaj zanr u umetnosti najvise se poistovecuje sa flamanskim i holandskim slikarstvom bas tog 16. i kasnije 17. veka : sve one lepe holandske mrtve prirode, izvedene s neverovatnim stepenom realizma, reklo bi se vec - verizma, nisu nikada samo to vec sluze tome da se posmatraci podsete na prolaznost svega materijalnog, pa i ljudskog zivota. Treba samo pogledati malo bolje : neke od jabuka na slici nisu bas reprezentativni primerci, vec pocinju da trule; iz nekih cak viri i crv. Cvece u vazi vec vene a i grupisano je tako da obuhvata sva godisnja doba, znaci jedan nemoguci spoj; lisce na njima vec zuti, latice otpadaju. Cesto je tu prevrnuta, polupana ili poluispijena casa nekog pica; sat, obican ili pescani, koji podseca da vreme neumitno prolazi; tek ugasena sveca ili dim; ponekad i lobanja, najrecitiji i najjasniji znak prolaznosti ljudskog veka. Ta lobanja ponekad ima na sebi nesto sto lici na lovorov venac : sva slava koju u ovom zivotu covek stekne - nestaje sa njim. A onda posto se ukazalo na prolaznost ljudskog veka i svih stvari govori se i o tome kako su sva zadovoljstva zivota ne samo prolazna, vec i besmislena na neki nacin.  

Memento mori, seti se smrti cak i onda kada uzivas u blagodetima ovoga sveta. To sto imas, kao da i nemas, ne uznosi se mnogo in worldly possessions and pleasures. Tako su saputali robovi rimskim generalima dok su proslavljali trijumf. Simboli prolaznosti postaju i oni predmeti za koje bismo mogli da pomislimo kako prikazuju bogatstvo posednika slike, da se on njima hvalise : grupisu se tako na ovim opominjucim slikama novac, skupo srebrno ili cak zlatno posudje, anticki ili savremeni umetnicki predmeti - slike, gravire, skulpture. Cesto su tu i skoljke i to iz cak trostrukog razloga : tokom 17. veka bilo je popularno skupljati neobicne skoljke; skoljke su takodje i afrodizijak, te ukazuju na prolaznost of all flesh te njegovih zadovoljstava; pored svega, skoljke su gorke, kao sto je limun kiseo - i on se pojavljuje poluoljusten na ovakvim kompozicijama; gorko i kiselo simbolisu onda nase iskustvo na ovome svetu. Tu su cesto i muzicki instrumenti; muzika je neuhvatljiva, nestaje onako kako se i pojavila da bi se vratila u - nista. Ponekad je tu globus koji opominje da je sudbina ista za sve ali govori i o prolaznosti svake vlasti; samim tim tu su ponekad predstavljeni i portreti vladara, insignije pa cak i papska tijara i svestenicki sesir : vlast, svetovna ili duhovna nece trajati zauvek; Sic transit gloria mundi, govorili su papama na njihovom ustolicenju. Ovakvi simboli, poznati jos sa srednjevekovnih grobnica gde su umeli da budu i mnogo eksplicitniji i poprilicno uzasavajuci, uglavnom su sakupljani u emblematskim knjigama i prirucnicima; u to vreme bili su jasni i prepoznatljivi svakome ko ih vidi. U stvari - jos od antike imali smo one dioskure ili vec druge prilike s prevrnutim bakljama : svaki se zivot gasi. Poput natpisa na nekim grobnicama gde se kaze : Ono sto si ti sada, ja sam bio; ono sto sam ja - ti ces biti.

Jedan od meni najzanimljivijih primera vanitas zanra jeste, u stvari, pomalo neobican; pomalo kazem jer nije jedini takav primer; medjutim ovakve slike nisu bas ni toliko ceste. U pitanju je autoportret a u isto vreme vanitas slika Dejvida Beilija iz 17. veka. Neobicno je to sto je uz kompletni vanitas asesoar slikar naslikao i sebe. Pri tom, obzirom da je slika nastala 1651. a da je Dejvid rodjen 1584. - naslikao je sebe ovde u mladosti u vreme kada on to vise nije bio. Vanitas simboli su brojni : tu je neizbezna lobanja, biseri koji govore o (materijalnom) bogatstvu, novac, prevrnuta casa, vec poprilicno sasusene ruze u vazi i pored nje, te razni umetnicki predmeti, tu je cak i tek ugasena sveca ciji se dim jos uvek vijuga u vazdugu; oko svega ovoga lebde u vazduhu nasi mehurici sapunice. No, ova slika je zanimljiva iz jos nekoliko razloga : Dejvid drzi sliku svoga oca, kaligrafa i dobrog macevaoca, ili pak sliku svog ucitelja umetnosti; na ovalnom portretu iza nalazi se slika njegove zene koja je preminula. Njen duh je takodje prikazan ali ga je lako omasiti - nalazi se, sav providan, iza one dugacke, nekom zuckastom tecnoscu ispunjene case. Na zidu je jos jedno umetnicko delo, odnosno njegova reprodukcija : iznad palete koja visi na zidu, a odmah pored Dejvidove glave, nalazi se reprodukcija slike Fransa Halsa, jednog od najpoznatijih slikara zlatnog holandskog veka. Ovo mozda nije slucajno : to je slika sviraca, lautiste, svojevrsnog motiva radosti zivota, narocito karakteristicnog za ranog Fransa Halsa. Pa ipak, Frans Hals je umro skoro zaboravljen, prevazidjen i siromasan u Harlemu. Otkrili su ga ponovo tek impresionisti i, kasnije, Van Gog. Moguce je da i tu, dakle, lezi vanitas poruka o prolaznosti svega materijalnog ali mozda i vrsta odavanja poste starom majstoru. Ovaj slikar je i inace bio poznat po vanitas slikama. Sebe je mozda, sa duhom svoje preminule zene, naslikao i stoga sto je predosecao svoj kraj : sest godina nakon ove slike umro je i on.

U sklopu ovog i ovakvog strasnog repertoara nalazio se i nas Homo Bulla. Evo jednoga iz 16. veka koji savrseno prikazuje tip : to je uvek decak koji veoma podseca na nekadasnje amore i pute; veoma je mali, debeljuskast i sladak : tek je na pocetku zivota. On se zabavlja duvanjem baloncica od sapunice, naslanjajuci se, gotovo nesvesno, na lobanju koja mu stoji pod rukom. On gleda u te baloncice kojima se veseli, naizgled potpuno nesvestan toga da je zapravo vec krenuo ka svojoj smrti koja ce svakako uskoro doci jer - zivot je kratak. U podnozju pise Quis evadet - ko (moze) izbeci (smrt) ? Cak i ovaj malni decak, tek stvoren, to ne moze : i on, kao baloncici koje duva uskoro ce nestati jer je smrtan. Ovaj malisan nekada stoji na lobanji, nekada je jos iza njega more i brod u daljini - no, postavka je ista. Ovakav jedan mali pojavio se i u spilu karata - Floskaartjes - nekoj vrsti holandskih tarot karata. Ovakvi spilovi karata koji su nastali bas negde u 17. veku, u sebi su sadrzali kao kartu broj 2 decaka koji duva baloncice a sa slicnom porukom :

                                                                        Floskaartjes

Medjutim, bas u Holandiji koja je toliko volela taj vanitas zanr ovaj mali njega se oslobodio, te homo bulla, alegorija prolaznosti zivota sada najednom postaje zanr slikarstvo, pa su to sada obicni neki klinci koji se igraju. Mehurici, neovisno od maloga duvaca, ostaju deo ovakvih alegorijskih slika no deca koja duvaju baloncice, iako ponekad i dalje sa istim pod-tekstom sada sve cesce postaju samo to - deca zaneta u igri. Ovaj motiv nije gubio na popularnosti te se kasnije mnogi slikari posvecuju ovoj temi. Mako je i Dzon Everet Mile naslikao svoga unuka kako duva jedan ovakav baloncic. Ova slika postala je izuzetno popularna gotovo odmah no narocito je to bilo nakon sto je slika kupljena i uz saglasnost samog slikar stavljena za reklamu cuvenih Pirsovih mirisljavih sapuna. Ovi sapuni razlikovali su se od dotadasnjih mnogim inovacijama - bio je prvi providni sapun i verovatno prvi koji je zaista mirisao. Ulagano je mnogo u njegovu reklamu a cinjenica da je bio prvi registrovani brend cini ga i najstarijim brendom na svetu :) Njegov tvorac bio je berberin iz Londona. S vremenom ovaj berberin poceo je da spravlja kozmeticke preparate te je dosao i do recepta za sapune koji je ukljucivao glicerin i druge prirodne sastojke. Cak je ucinio da mirise poput engleske baste :) Ove reklame, sve sa mehuricima od sapunice, verovatno su donekle doprinele i ideji o stvarnju fabricke tecnosti i modernih lulica ili duvaljki koje bi sluzile deci kao igracke.

Medjutim, iako se to tako kaze - da u jednom trenutku deca (ipak, najcesce su to decaci) koja duvaju baloncice od sapunice nisu nista vise do upravo to - deca koja se igraju - ipak istorija umetnosti ne uspeva najcesce da pobegne od sebe same te oni uveliko ostaju - homo bulla. Svesno ili ne umetnici i dalje, kako je to slucaj i sa tim Mileovim unukom koji je zavrsio na reklami za sapune, prenose simbolicka znacenja iz prethodnih vekova. Evo, na kraju, par slika homo bulla koje se meni dopadaju, te o kojima sada mislim kada uzimam tu flasicu u ruke da zabavljam moju Geu :)

                                         Karel Dejurdin, Homo bulla kao Fortuna , 1663.

                                              Frans van Mieris, Decak koji duva baloncice, 1663.

                                             Bartholomeus van Helst, Homo bulla, 1665.

                                           Caspar Netscher, Dva decaka prave baloncice, 1670.

                                            Pierre Mignard, Devojcica koja duva baloncice, 1674.

                                           Jean Simeon Chardin, Mehurici od sapunice, 1734.

                                           Jozef Geirnaert, Duvanje baloncica, 1842.

                                            Thomas Couture, Mehurici od sapunice, 1859.

                                             Edouard Manet, Mehurici od sapunice, 1867. 

                                        Elizabeth Gardner Bougereaue, Duvanje baloncica, 1871.

                                          Edward Potthast, Duvanje baloncica

                                              Alfred Carlton Smith, Duvanje baloncica, 1883.

                                               John Everett Millais, Baloncici, 1885.

Cudni covek Fernando Pesoa i njegova neobicna 72 prijatelja

Prvi moj susret sa portugalskim pesnikom i piscem dogodio se jednog proletnjeg dana u Gradskoj biblioteci u Beogradu; knjigu Veciti kalendar pruzio mi je tada, medju jos starim policama te biblioteke, gde se jos moglo i skriti, kolega sa fakulteta koji mi se tada dopadao. On je izgledao poprilicno odusevljeno ovim piscem za koga ja nikada nisam cula i verovatno ga sama jos dugo ne bih ni otkrila. Medjutim, kako to obicno biva, posto mi se dopadao, njegovo odusevljenje je bilo dovoljno da se i ja osetim unapred odusevljeno i krajnje zainteresovano. To je bio srecan trenutak : vec sam nedeljama planirala kako cu ga zamoliti da odemo zajedno do biblioteke da mi on tako neku knjigu preporuci; vazio je za veoma nacitanog mladica izgradjenog i pomalo neobicnog ukusa u knjizevnosti. Uostalom, to je bio nacin da sa njim provedem nesto vremena nasamo. Od svega toga sa njim, ipak, nista nije bilo. Fernando Pesoa je, sa druge strane, ostao u mom zivotu kao jedno veliko nereseno pitanje. Cesto se desi, pri susretu sa ovakvim zacudnim ljudima da oni u isto vreme proizvode fascinaciju ali i neki tihi uzas; to je stoga sto je ponekad tesko odrediti da li je neko genije ili pak ludak. Ako odlucimo, u sebi, da je taj covek genije - oprastamo mu onda lako sve njegove ludosti, one su nam drage pa ih smatramo cak dokazom njegovog genija. Odlucimo li pak da je taj covek lud, onda nas on strasi; cak i ono genijalno kod njega ipak izaziva jezu i uzmicanje. Sa Fernandom jos uvek ne uspevam da otkrijem smatram li ga genijem ili ludakom. Verovatno je bio oba no tesko je ipak pomiriti ta dva; tako da na smenu u meni jos uvek vlada odusevljenje i - uzas.

Njegova biografija zapravo ne nudi nista narocito ekstravagantno ni preterano cudno. Rodjen je u Lisabonu 1888. godine ; veoma rano je izgubio oca i brata te se majka ubrzo preudaje za konzula u Juznoj Africi - porodica se onda seli tamo te Fernando odrasta u Kejp Taunu. Tamo se i skoluje po engleskim skolama gde je engleski jezik i knjizevnost tako dobro savladao da je cak dobio i mnoge nagrade. Odusevljeno je citao tada engleske pesnike, Sekspira i Miltona, Vordsvorta, Kolridza, Bajrona, Selija i Kitsa. Sa sedamnaest godina, ipak, on se odlucuje na povratak u Lisabon : vec je tokom ovog vremena proveo godinu dana tamo kod bake, pa mu se svidelo, iako su mu portugalski jezik kao i tamosnji obicaji, sada vec delovali strano. Upisao je fakultet, ali je odustao ubrzo; radio je razne poslove poput vodjenja poslovne korespodencije na engleskom i francuskom jeziku. Njegov sef je ubrzo primetio da tokom dana Fernando odlazi da pije; ovo mu ipak nije smetalo jer se vracao jos spremniji da radi no sto je pre toga bio. Pisao je, usput, pesme, mahom na engleskom, pa je cak pokusavao da ih objavi tamo - i kada je uspeo u tome nisu izazvale nikakvu reakciju. Pokusao je da osnuje casopis za modernu knjizevnost, no ni taj casopis nije dugo trajao. Nikada se nije zenio - imao je samo jednu vezu koju je posle par meseci raskinuo, a da nije otisao dalje od poljupca. Smatraju da je do kraja zivota ostao virgo intacta. Izjavljivao je da je brak prepreka superiornim mentalnim procesima. Umro je pre pedesete godine od ciroze jetre i za sobom ostavio mnoge nedovrsene i nesredjene spise. Tek 40tih (prvo vece izdanje njegovih dela), a potom i 80tih godina (izlazi cuvena Knjiga nemira) pocinju ovi spisi da se sredjuju a potom i prevode. Zbog cesto veoma necitkog rukopisa ovo je i dalje proces koji traje - vecina njegovih dela, kazu preko 25 000 neobjavljenih tekstova i fragmenata- jos uvek je neobjavljeno. I pored toga vec odavno se Pesoa smatra najvecim modernim portugalskim piscem i u Lisabonu je sveprisutan - u formi skulptura, grafita na zidovima i ispisanih citata. Kao sto rekoh - ne narocito uzbudljiva, puna izvrsnih dogadjaja i dozivljaja biografija. Naprotiv. Pa ipak, on je jedan od najcudnijih pojava u svetskoj knjizevnosti.

Cudnovatost Fernanda potice od ta 72 njegova prijateljstva. Oni najraniji prijatelji njegovi poticu iz detinjstva. Dopisuje se tako sa izvesnim Chevalier de Pas - om, koji se pojavio u njegovom zivotu bas tu negde kada mu je umro otac a potom i brat; sa njim razmenjuje brojna pisma. Zatim su tu jos i ovi drugari : Pancrácio, David Merrick, Charles Robert Anon, Alexander Search. Neki od njih i sami pisu poeziju, tako da Fernando sa njima o njoj moze diskutovati. Tokom vremena Fernando upoznaje, diskutuje i saradjuje sa jos mnogo njih; ipak, najvaznija su cetiri kasnija prijateljstva koja je uspostavio sa pesnicima : to su poznati portugalski pesnici - Alberto Caeiro, Álvaro de Campos i Ricardo Reis a potom i izvesni Bernardo Soares. Alberto je covek prirode, naziva sebe pastirom i pise kolokvijalnim jezikom u slobodnom stihu. Njegovi ucenici Alvaro - mornaricki inzinjer i dendi, biseksualac, putovao je mnogo po Orijentu i onda ziveo jedan skandalozan zivot u Londonu; zalaze se za osecanje i prozivljenost svakoga iskustva, slobodni je duh. - i Rikardo Reis, klasicno obrazovani doktor odusevljen Horacijem, pise slicno svom knjizevnom uzoru iz antike te vodi uzoran zivot. Fernando ih je sve upoznao 1914. godine i svi su, sem Alberta, koji je umro od tuberkuloze naredne godine, bili uz njega sve do same smrti. Doduse, posvadjao se sa Alvarom oko jedne devojke, te iste jedine sa kojom je imao neku vezu : ne samo sto je Alvaro bio protiv veze sa njom, pa joj je cak pisao pisma vec je i Fernando, suocen sa takvim izborom - izabrao prijatelja ispred mlade devetnaestogodisnjakinje, koja se, ironije li, zvala - Ofelija.

U svemu ovome ne bi bilo problema, cak bismo rekli - druzeljubiv neki covek i odani prijatelj - da svi ovi drugari nisu ziveli samo u Fernadovoj glavi. Svih sedamdeset i dva prijatelja postojala su samo u njegovoj masti, jos od onoga Chevalier-a sa kojim se kao sestogodisnjak dopisivao. Oni su svi, zapravo, njegovi heteronimi - heteronimi a ne pseudonimi jer su pseudonimi lazna imena dok su heteronimi druga imena. Pisanje pod pseudoniumom je poznata i cesto praktikovana stvar u knjizevnosti; pisanje pod (ovako brojnim pogotovo) heteronimima jeste Fernandov izum. Jer, on je smislio njima svima, ali narocito ovoj trojici, opsezne biografije; svako je imao svoj veoma razradjeni i prepoznatljiv stil pisanja, svoj ukus u knjizevnosti i umetnosti, svoja politicka gledista, seksualnu orijentaciju, veru. Medjusobno su se cesto raspravljali, podsticali i hrabrili, kritikovali ali i jedan drugoga promovisali u svetu knjizevnosti.  Cak im je, u periodu zestoke zainteresovanosti za okultno (razmisljao je cak da postane profesionalni astrolog ) svima njima sacinio - natalne karte.

Tako je, recimo, Alberto svetlo plave kose i plavih ociju; kao i Pesoa rodjen je u Lisabonu 1888. godine. Za razliku od njega, medjutim, Alberto nije narocito obrazovan i nema gotovo nikakvu profesiju; on je covek prirode koju posmatra samo ocima, ne umom, niti osecanjem. Oktavio Paz ga je jednom prilikom nazvao nevinim pesnikom koji je zapravo paganin u dusi. Alvaro je visok, kosu ceslja na jednu stranu i nosi monokl. Pise avangardne pesme i zalaze se za to, suprotno Albertu, da se sve prooseti na svaki moguci nacin, uzor mu je Volt Vitman. Izjavljuje da - u svakom kutku moje duse stoji oltar posvecen drugom bozanstvu. Rodjen je nesto kasnije, 1890. Zavrsio je srednju skolu u Portugalu ali se naokon toga prselio u Glazgov gde je diplomirao kao inzinjer mehanike i nautike. Po povratku u Portugal bavio se knjizevnoscu ali je pisao i polemicke clanke o politici. Pesoa ga je smatrao blaziranim simbolistom, burzujem kome je dosadno. Rikardo je bio srednje visine i nezne konstitucije iako mnogima nije tako izgledao. Bio je tradicionalista i konzervativac - verovao je u monarhiju, te je neko vreme morao da zivi u egzilu nakon sto je u Portugalu proglasena republika. Godinu dana je stariji od Fernanda i veoma mnogo pise, brinuci se pri tom o strukturi i pravilnom koriscenju jezika. Kada je Fernando "upoznao" Bernarda Soaresa ovaj je imao oko tridesetak godina; visok je i poprilicno se grbavi dok sedi. Susrecu se cesto u jednom od restorana Lisabona te posle izvesnog vremena pocinju i da se pozdravljaju te tako , naposletku, postaju prijatelji. Bernardo mu onda poverava na citanje gore pomenutu Knjigu nemira (Livro do Desassossego) na citanje. Tu su jos Antonio Mora, filozof i sociolog; Thomas Crosse - koji je promovisao portugalsko pesnistvo u Engleskoj, narocito Alberovo. On ima i brata, I.I.Crosse-a koji mu u tome pomaze; Raphael Baldaya je astrolog; Maria Jose, dvadesetogodisnjakinja, pise ljubavna pisma jednom mladicu koji svaki dan prolazi ispod njenog prozora, ali ih nikada ne salje ...

Evo kako Pesoa sam objasnjava svoje heteronime (ovde na engleskom, u originalu na portugalskom) :

...Ever since I was a child, I have had the tendency to create a fictitious world around me, to surround myself with friends and acquaintances who never existed. ( I don’t know, of course, if they didn’t really exist or if it is me who doesn’t exist.  On such matters, as in all others, one shouldn’t be dogmatic.)  Ever since I became aware of the thing that I call self, I can remember with mental precision, the figures, the movements, the character and the history of several fictitious people who were, to me, as visible and mine as those things which we, perhaps abusively, call real life.  This tendency, which exists since I realized that I was a self,  has always been with me, modifying  slightly the kind of music it uses to bewitch me but never altering its manner of bewitching.

Nesto pre no sto su se cetiri glavna heteronima pojavila Pesoa je cak sumnjao u svoje mentalno zdravlje. Cak i kasnije o tome je razmisljao :

It’s the deep characteristics of hysteria that exist in me.  I don’t know if I am simply hysterical, or if I am, to put it more adequately, hysterical neurasthenic. Whatever the case, your mental origins are in my organic and constant tendency to depersonalize and to simulate.  If  I were a woman – in women hysterical phenomena manifest themselves through seizures and things like that – each poem by Álvaro Campos, the most hysterical within me, would cause a commotion in the neighborhood.  But I am a man and in men hysteria becomes, mostly, a matter of the mind;  thus, everything ends up in silence and poetry...

Medjutim, objasnjava :

To deny me the right to do that would be the same as denying Shakespeare the right to give expression to Lady Macbeth’s soul.  And if that’s true for fictitious characters in a drama, it is equally true for characters not in a drama, since it applies because they are fictitious  and not because they are in a drama. There’s no need to explain something which, by its nature, is simple and intuitively understandable.  It happens, however, that human stupidity is great while human kindness is not worthy of note.

Upoznavanje sa cetvoricom pesnika izgledalo je ovako :

One day, it was March 8, 1914, when I had finally decided to give it all up, I went up to a high desk, took a sheet of paper and began to write, standing up as I usually do whenever I can.  I wrote thirty-odd poems in one go, in a kind of trance whose nature I cannot define.  It was the greatest day of my life and I’ll never have another one like it. I started with the title, O Guardador de Rebanhos ( The Keeper of Sheep).  What followed was the appearance of someone in me, to whom I immediately gave the name of Alberto Caeiro. ...So much so, that upon finishing those thirty-odd poems, I immediately took another piece of paper and wrote, also in one go, the six poems that make up A Chuva Oblíqua (Oblique Rain), by Fernando Pessoa.  Once Alberto Caeiro’s presence materialized, I, instinctively and subconsciously, set out to find him some disciples.  I yanked a latent Ricardo Reis out of his false paganism, discovered his name, and adjusted him to himself, because, at this stage, I could already see him.  And, suddenly, arising from sources directly opposed to those of Ricardo Reis, a new individual burst impetuously into my mind.  In one fell swoop, at the typewriter, without interruption or correction, there emerged the Ode Triunfal (Triumphal Ode) by Alvaro Campos – both, the Ode and the author,  already carrying the name they have now.

Veci deo ovih navoda potice iz pisma koje je Fernando napisao prijatelju Monteiru. U Knjizi nemira on, tacnije - Bernardo Soares - jos dodaje :

How do I write in the name of these three? Caeiro, through sheer and unexpected inspiration, without knowing or even suspecting that I’m going to write in his name. Ricardo Reis, after an abstract meditation, which suddenly takes concrete shape in an ode. Campos, when I feel a sudden impulse to write and don’t know what. (My semi-heteronym Bernardo Soares, who in many ways resembles Álvaro de Campos, always appears when I'm sleepy or drowsy, so that my qualities of inhibition and rational thought are suspended; his prose is an endless reverie. He’s a semi-heteronym because his personality, although not my own, doesn’t differ from my own but is a mere mutilation of it. He’s me without my rationalism and emotions. His prose is the same as mine, except for certain formal restraint that reason imposes on my own writing, and his Portuguese is exactly the same – whereas Caeiro writes bad Portuguese, Campos writes it reasonably well but with mistakes such as "me myself" instead of "I myself", etc.., and Reis writes better than I, but with a purism I find excessive...

Sada je vec uobicajeno da se kaze da su cetvorica najznacajnijih portugalskih pesnika jos od renesanse - svi zapravo Fernando Pesoa : svaki od njegovih glavnih heteronima zasebno nosi tu cast, zajedno sa njim samim. Ostalim portugalskim pesnicima, onima koji nisu on, postalo je nakon ovoga jako tesko : neizbezno je da Fernando utice na svakoga od njih nekim od svojih dela u potpisu jednog ili vise heteronima. Cak iako pokusavaju da se tog uticaja otresu pesnici portugalski nalaze se u problemu jer onda to suvise pokusavaju, toliko da biva ocigledno; Fernando Pesoa je sam postigao sve u modernoj portugalskoj poeziji, a mnogo je postigao i u prozi. Tako se barem smatra u svetu knjizevnosti. Da bi sve bilo jos ludje Saramago je onda napisao roman Godina smrti Rikarda Reisa, gde Rikardo susrece duha Fernanda Pesoa ! Probala sam svojevremeno da je procitam no bila mi je, uzevsi sve u obzir, suvise sasava. Mislim da cu se u dogledno vreme ponovo njoj vratiti. Sto se tice knjige koju mi je nacitani moj kolega preporucio - Veciti kalendar - to su zapravo dela upravo dvojica od ova vazna cetiri heteronima Fernandova : Alberta Koaejra i Rikarda Reisa. Prepisala sam ih tada dosta, jer su mi se dopala, mada pretezno Albertova, pa evo kratkog citata :

Ima prilicno metafizike u nerazmisljanju ni o cemu.
Sta ja mislim o svetu ?
Otkud znam sta mislim o svetu !
Kad bih se razboleo mislio bih o njemu.

Kakvu predstavu imam o stvarima ?
Kakav je moj sud o uzrocima i posledicama ?
Sta sam dokucio o Bogu i dusi
I o stvaranju sveta ?

Ne znam. Misliti o tome, po meni, znaci zatvoriti oci
I ne misliti. Kao kad bih navukao zastore
Na moj prozor (al on je uvek bez zastora)

Tajna stvari ? Otkud ja znam sta je tajna !
Jedina je tajna to sto postoji neko ko razmislja o tajni.
Onaj ko stoji na suncu i zaklopi oci
Postepeno zaboravlja na sunce
I pocinje da zamislja razne stvari pune toplote.
Ali otvara oci i ugleda sunce,
I vec ne uspeva ni na sta da misli
Jer sunceva svetlost vredi vise od misli
Svih filozofa i svih pesnika.
Sunceva svetlost ne zna sta cini
I zato je dobra, i ne gresi, i pripada svima.

Pored svega ovoga pomenula bih jos par stvari u vezi cudnoga Fernanda. Nakon sto je 1916. izgubio real-life prijatelja Mario de Sa-Carreiro -a, koji se tada ubio u Parizu, Fernando pocinje da se okrece okultnome : pocinju da ga zanimaju razna tajna drustva poput Rozenkrojcera, vitezova templara ili masona; pocinje se baviti spiritizmom i seansama gde je cak tvrdio da je komunicirao sa duhovima; istrazuje automatsko pisanje; izucava kabalu pa cak i prevodi teozofske knjige. Najvise se, medjutim, bavio astrologijom a mnogi vide i razlog njegovoj podeli licnosti u cinjenici da je bio - blizanac u horoskopu. Pored toga prevodi i Edgara Alana Poa, njegovog Gavrana na primer, kao i Anabel Li. Takodje se odusevljava Bodlerom i simbolistima. Ova "mracnija" strana Pesoe nasla je narocitog izraza u stvarnom prijateljstvu sa Alisterom Kroulijem kome je bio domacin dok je ovaj boravio u Lisabonu; cak mu je i pomogao da izvede lazni nestanak i smrt. Danas se, medjutim, zanemaruje povremeno Pesoino mracnjastvo, te je on, kao sto rekoh, izuzetno popularan lik Lisabona : sa njim se moze popiti i kafa, ukoliko se u Lisabonu zatekne - simpaticna skulptura Pesoe sedi ispred kafea  A Brasileira u koji je on cesto svracao.

Kod nas su, koliko znam, izdate jos : Dvije poeme Alvara de Campos, Split: Logos, 1982; Poznati stranac, Beograd: Paideia, 1996; Luka na pučini, Beograd: Paideia, 200; i Antinoj, Beograd: Rende, 2004.