Ulica Viktora Mazea 37 - Pol Valeri i Dega

Upoznao sam Degaa kod gospodina Enri Ruara oko 1893. ili 1894. godine, uveden u kucu od strane jednog od njegovih sinova, a uskoro postadoh prijatelj i ostale trojice.

Svakog petka Dega, veran, sjajan, nepodnosljiv, ozivljava vecere kod gospodina Ruara. Prosipa duhovitost, strah, veselje. Zadirkuje, oponasa, rasipa dosetke, basne, nacela, sale, sve strelice najinteligentnije nepravde, najsigurnijeg ukusa, najskucenije strasti i najvidovitije, uostalom. Obara se i na pisce, Institut, lazne pustinjake, umetnike, koji uspevaju; citira Sen Simona, Prudona, Rasina i bizarne izjave gospodina Engra ... Cini mi se da ga cujem. Njegov domacin, koji ga je obozavao, slusao ga je sa blagoscu punom divljenja, dok su ostali gosti, mladi ljudi, stari generali, neme gospodje, na razne nacine uzivali u vezbama ironije, estetike i zestine carobnog majstora duhovitih izreka.

Upoznao sam, dakle, Degaa za stolom gospodina Ruara. Stvorio sam sebi predstavu o njemu, koju sam oblikovao po nekim njegovim delima koja sam video, i prema nekim njegovim izrekama, koje su kolale. Smatram, da je uvek vrlo zanimljivo uporediti jednu stvar ili jednog coveka sa predstavom koju sam o njima stvorio, pre nego sto sam ih video. Ako je ta predstava bila jasna, njeno suocenje sa samim predmetom moze nas nesto nauciti. 

Takva poredjenja daju nam izvesnu meru o sposobnosti nase maste kad posedujemo samo neke nepotpune podatke. Ona nam ponovo pokazuju svu ispraznost biografija zasebno, i istorije uopste. Istina je da je, ipak, jedna stvar jos poucnija : to je cudesna verovatna netacnost neposrednog zapazanja, opsena koju stvaraju nase oci.  Posmatrati, to znaci, u najvecem delu, uobraziti sebi ono sto ocekujemo da cemo videti ... Licnost Degaovu zamisljao sam ogranicenom na ostrinu grubog crteza, spartanca, stoika, umetnickog jansenistu. Bitna mu je crta bila neka vrsta brutalnosti, intelektualnog porekla. Nesto ranije napisao sam Veceru sa gospodinom Testeom, i taj mali pokusaj jednog imaginarnog portreta, mada je stvoren prema primedbama i odnosima koji se mogu proveravati i koliko je samo moguce tacnim, bio je, manje-vise, plod uticaja (kako se to kaze) nekog izvesnog Degaa, kako sam ga ja zamisljao. Predstave raznih monstruma inteligencije i svesti o samom sebi, dosta cesto su me mucile u to vreme ... U mojoj predstavi o Degau, nije bilo sve nestvarno. Kao sto sam mogao predvideti, covek je bio slozeniji nego sto sam to ocekivao.

Bio je samnom ljubazan, kao sa nekim ko uopste ne postoji. Nisam bio vredan da se obori na mene. Ipak sam razumeo, da mu literarna mladost tog vremena nije ulivala ljubav : na kraju, nije voleo ni Zida koga je sreo pod istim krovom.

Bio je skloniji mladim slikarima. Doduse nije se ustrucavao da nemilo napada njihove slike i njihove teze, ali je u tu rabotu unosio neku vrstu neznostikoja se cudnovato mesala sa okrutnoscu njegove ironije. Posecivao je njihove izlozbe; primecivao je najmanje znake talenta; nadje li se autor u blizini, on bi izrekao pohvalu ili bi dao neki savet.

ULICA VIKTORA MAZEA 37.

Dega se dopadao i nije se dopadao. Imao je i glumio najlosiji karakter na svetu, sa divnim danima, koje niste mogli predvideti. Onda je zabavljao; osvajao je nekom mesavinom sale, lakrdije i neusiljenosti i podsecao na bivseg slikarskog ucenika, a bilo je tu i nesto malo napuljskog zacina.

Dogadjalo mi se, da zvonim na njegovim vratima ocekujuci, sa dosta teskobe, kako ce me primiti. Otvorio je sa nepoverenjem. Prepoznao me. Imao je svoj dobar dan. Uveo me je u dugacku prostoriju, pod krovom, sa sirokim staklenim otvorom (slabo opranih stakala), gde su se radovali svetlo i prasina. Ovde behu nagomilani veliki umivaonik, kada za kupanje od bezbojnog cinka, ogrtaci za cesljanje bez svezine, plesacica od voska sa suknjicom od prave gaze u svom staklenom kavezu, i stalci puni likova crtanih ugljenom, pljosnatih lica, torza, zena sa cesljem u ruci dignutoj do svojih gustih kosa, cvrsto drzanih drugom rukom. Uzduz staklene pregrade, koja je nejasno blistala na suncu, nalazila se uska daska sva zakrcena kutijama, bocicama, olovkama, komadicima pastela, pisaljkama za bakrorez i onim bezimenim stvarima koje uvek mogu trebati ...

Ovaj atelje bez raskosi zapremao je treci sprat kuce u kojoj je Dega stanovao, kad sam ga poznavao, u ulici Viktora Mazea. Na prvom spratu izlozio je svoj Muzej, koji se sastojao od nekoliko slika, nabavljenih svojim novcem ili zamenom. Na drugom je njegov stan. Obesio je na zidove dela koja je posebno voleo, svoja ili tudja : jednog velikog i vrlo lepog Koroa, crteze olovkom Engra, i jednu studiju balerine koja je svaki put budila moju zavist. Dega je nije toliko nacrtao koliko zaista konstruisao i rasclanio kao figuru od kartona : jedna ruka i jedna noga jasno prisivene, telo ukoceno, neumoljiva volja u crtezu, tu i tamo istaknutom crvenom bojom. Mislio sam, gledajuci je, na jedan Holbajnov crtez sto je u Balou, a prikazuje ruku. ...

U tom stanu, na spratu, nalazila se trpezarija gde je sam vecerao dosta otuzno, cesto puta. Dega se bojao stomacnih smetnji i upala. Previse prazna teletina i makaroni, kuvani u cistoj vodi, kojima nas je, vrlo polagano, sluzila stara Zoe, bili su veoma neukusni. Zatim je valjalo progutati neku posebnu marmeladu od pomorandzi iz Dundea, koju nisam mogao podnositi, ali sam je na kraju podneo, i mislim da je vise ne mrzim radi uspomene. Ako mi se sada dogodi da okusim ovaj pire pun vlakanaca u boji mrkve, cini mi se da opet sedim nasuprot starog strahovito usamljenog coveka, koji se prepustio mracnom razmisljanju, lisen, zbog stanja ssvojih ociju, rada koji mu je bio sve u zivotu. Pruza mi cigaretu, tvrdu kao olovka, koju valjam medju svojim dlanovima, da bih je mogao pusiti; i taj ga manevar, svakog puta, interesuje. Zoe donosi kafu, prislanja svoj debeli stomak na sto, i pripoveda. Govori vrlo dobro; cini mi se da je bila uciteljica; ogromne okrugle naocare koje nosi daju dosta ucen izraz njenom sirokom licu, postenom, i uvek ozbiljnom.

Sto se tice Degaove sobe ona je bila jednako zapustena kao i ostalo, jer sve je, u tom stanu, dovodilo do predstave o coveku, kome vise nije stalo ni do cega osim do zivota samog, buduci da je do njega coveku stalo uprkos svemu i protiv jegove volje. Bilo je tu nesto Empir pokucstva ili Luj- Filipa. Jedna cetkica za zube, osusena, u casi, sa dlakama napola obojenim mrtvom ruzicastom bojom, podsecala me je na onu koja se vidi u Napoleonovom priboru za toaletu, u muzeju Karnval, ili negde drugde.

Jedne veceri kad je morao da promeni kosulju radi vecere u gradu, Dega me povede sa sobom u tu sobu. Svukao se do gola preda mnom i ponovo obukao, bez imalo neugodnosti.

Udjem u atelje. Ovde, obucen kao kakav siromah, u papucama, u nepritegnutim pantalonama, nikad zatvorenim, krece se Dega. Razmisljam kako taj covek bese elegantan, kako je njegovo ponasanje, kad hoce, otmeno i najprirodnije, kako je veceri provodio medju kulisama Opere, kako je posecivap mesta gde se mere jahaci u Lonzampu, kako je bio najosetljiviji posmatrac ljudske forme, najokrutniji ljubitelj linija i zenskog drzanja, rafiniran poznavalac lepote najcistokrvnijih konja, najinteligentniji crtac, najpromisljeniji, najneskromniji, najzesci na svetu ... Bese takodje duhovit covek, gost, cije duhovite izreke rezimiraju, u suverenom aktu zloupotrebljene pravde, neke dobro izabrane istine, i ubijaju ...

Evo ga, nervoznog starca, gotovo uvek natmurenog, katkad zlogukog i mracno rasejanog sa naglim, ponavljanim provalama srdzbe ili duhovitosti, nagonima ili detinjskim nestrpljivostima, hirovima ...

Katkad se promeni : ima svetlih casova, naglo skrene i postane dirljivo osecajan.

Ali danas je dobar dan. Peva mi jednu italijansku cimarosinu kavatinu.

Dega je bio covek od ukusa sto je kod umetnika dosta retka stvar. Stalo mu je da to bude, i bio je takav.

Iako je bio rodjen u punom "Romantizmu" i u svojoj zrelosti morao da bude umesan u "naturalisticki" pokret, da se druzi sa Duranteom, Zolom, Gonkurom, Dareom ... da izlaze sa prvim "Impresionistima" , ipak je ostao jedan od istancanih poznavalaca, strogih, sa upornoscu i sa slascu, nemilosrdnih prema novostima koje nisu nista osim nove, hraneci se Rasinom i starom muzikom, citirajuci "klasike" sve do okrutnosti, do preteranosti, blistavo, sto je danas, nazalost, vrsta koja je nestala.

Mozda je postao ta licnost kada je poceo stariti, on, koji je uprkos svom kultu gospodina Engra, strastveno obozavao Delakroa ?

Dega, covek od ukusa, u tom pogledu bio je iza mnogih svojih vrsnjaka po godinama, dok je pristizao, sa druge strane, sa pravom smeloscu i preciznoscu svog duha, mnoge umetnike, svoje savremenike. On je shvatio, jedan od prvih, sta umetnik od fotografije moze da nauci i ono cega se slikar mora cuvati, da od nje ne pozajmljuje.

Dega se nalazi izmedju zapovesti koje daje gospodin Engr i Delakroovog neobicnog cara; dok on okleva, umetnost njegovog vremena se odlucila na iskoriscavanje predstave modernog zivota. Kompozicije i visoki stil zastarevaju na ocigled u misljenju koje vlada. Pejzaz preplavljuje zidove, koje napustaju Grci, Turci, Vitezovi i Ljubavni motivi. On unistava pojam sizea, svodi za malo godina citavu intelektualnu stranu umetnosti na nekoliko debata o materiji i boji senku. Mozak postaje cistom retinom i vise nema govora o zelji da se kistom izraze osecanja nekih staraca pred lepom Suzanom, ili plemenita cvrstoca karaktera nekog velikog lakara kome nude milione. 

Nekako u isto vreme, ucenost i istrazivanje sveta donose nove elemente zadovoljstva i sumje. Potvrdjeno je mnostvo nepoznatih ili zaboravljenih nacina gledanja. Pokazuje se ukus za 'primitivce". Grci stare epohe, Italijani, Flamanci,F rancuzi ... Sa druge strane pocelo je divljenjepersijskim minijaturama, i na kraju japanskim bakrorezima, koje umetnici proucavaju, dok su Goja i El Greko uvedeni ili ponovo uvedeni u modu. Konaco, osetljiva ploca , fotografija. 

Takav je Degaov problem, njemu nista nije nepoznato; uziva u svemu, i prema tome trpi od svega.

Divi se i zavidi pouzdanju Manea, ciji su oko i ruka sigurni, koji vidi nepogresivo sta ce mu, u modelu, dati priliku da izrazi svoju snagu, da izvrsi posao do temelja. Mane ima odlicnu snagu, neku vrstu strategijskog nagona slikarske akcije. U svojim najboljim slikama, postize poeziji, to jeste, najvise u umetnosti, onim, sto cete mi dopustiti da nazovem ... zvucnoscu izvodjenja.

- Ali kako govoriti o umetnosti ?

Pol Valeri - Dega Balet Crtez, Zlatousti 2004.

Hedera Helix

The others left soon after him. I rose to go with them, but Sebastian said : 'Have some more Cointreau,' so I stayed and later he said, 'I must go to the Botanical Gardens.'
'Why?'
'To see the ivy'

It seemed a good enough reason and I went with him. He took my arm as we walked under the walls of Merton.

'I've never been to Botanical Gardens,' I said.
'Oh, Charles, what a lot you have to learn ! There's a beautiful arch there and more different kinds of ivy than I knew existed. I don't know where I should be without the Botanical Gardens.'

                                                  Brideshead Revisited

Cini mi se da oduvek izrazito volim brsljan, da mi je on cak jedna od najomiljenijih biljaka; ovo oduvek medjutim, kao i inace sto to biva u slicnim prilikama, u stvari znaci to da se koreni ovoj naklonosti nalaze u detinjstvu, u tom arkadijskom periodu polu-svesti gde cuce svi nasi poceci. Istina je, tamo nalazim, medju ostalim senkama, i taj brsljan. Na krovu nase zgrade, koji je ravan, postoji terasa koju smo mi zvali velika - velika u poredjenju sa malom, samo nasom terasom koja vodi u stan. Na ovoj velikoj terasi - koja je zapravo bila delom nas krov a delom krov nase komsinice - leti se prostirao ves koji je zimi odlazio na tavan; tu je jos bila i ona sipka za tresenje tepiha na kojoj su bile okacene sestrina i moja ljuljaska, kao i jedan stari sanduk u kome smo drzale one igracke koje nisu bile medju najglavnijima niti najomiljenijima ali koje su na ovom mestu poprimale neko svojstvo slicno zakopanom blagu. Tu sam provodila vreme jos dok sam bila u kolicima, kao i kada sam tek prohodala; tu sam vozila prvi biciklic, po plocama od betona izmedju kojih je rasla trava; moja sestra i ja smo se tu dobacivale loptama, koje su cesto nalazile puta preko ograde, pa sve dole do nekih dvorista; crtale smo kredama, razapinjale lastis i igrale skolice. Tata je zalivao ovu terasu leti vodom iz gumenog creva kako bi rashladio prevruci stan ispod tih uzarenih betonskih ploca. Kasnije sam tamo odlazila u trenucima kada sam trazila samocu. Veceri gore bile su lepe, laste su sumanuto lovile musice a ja vezbala delove iz Sekspirovih dela koje je trebalo nauciti napamet za cas engleskog.

Na ovoj je terasi tokom naseg detinjstva profesor Cirkovic, predsednik kucnog saveta sa V sprata, gajio cvece. Ne znam da li je tu brigu o cvecu nasledio od svoje zene ili je to bio bas njegov hobi; no cesto smo ga uvece sretali kada je isao da ga zaliva a mi kretale kuci na crtane filmove. Nije to bilo bas Bog zna kakvo cvece - razne Petunije i tako to - no ipak je bilo lepo a nestalo je zajedno sa njim. Medju tim cvecem a okolo rupe od svetlarnika, bilo je nekoliko sanduka sa brsljanom koji se spustao sa ograde skoro do poda. Volela sam taj brsljen a ljubav prema njemu uopste, mislim, potice od tada, od tog brsljana profesora Cirkovica.

Kasnije se tako desilo da je, u osnovnoj skoli, nastavnica engleskog - vec jednom pominjana Mirjam - odlucila da svakome od nas kaze kako bi se to zvao na engleskom; neka imena su bila veoma jednostavna za prevod : Marija-Mary, Pavle - Paul, Jovan- John; ja sam, pak, nekako ispala bas Ivy, to mi je smislila i rekla da se tako zove neka biljka. Kasnije sam shvatila i koja :)

Nesvesna bas sasvim svega ovoga cesto sam tako s nekom narocitom ljubavlju gledala taj brsljan a narocito onda kada bi prekrivao neku staru gvozdenu ogradu, stepeniste ili cak celu zgradu. Jedna takva lepa kuca, sa dvoristem uvek u nekoj polu-pomracini i ogradom od kovanog gvozdja oko koje se uvijao brsljan postojala je- i jos uvek postoji - u ulici bivsoj 29. novembra a sada, mislim, Despota Stefana. Nemam sliku te kuce a nije to ni vazno - takvih dvorista i kuca ima jos, u Siminoj i drugde. Ovu pominjem samo zato sto je, tako zarasla u tom voljenom brsljanu u meni budila mnoga mastanja :) Postoji nesto neodoljivo i posve misticno u starim kucama, ogradama od kovanog gvozdja oko kojih se uvija, pa ih cak i prekriva - brsljan; takve su kuce cak veoma cesto i dalje obuzete tom biljkom koja se onda rado siri po zidovima i stepenistima, dajuci neki kvalitet opste usnulosti i bajkovitosti. Uvek se cini da se iza prozora takve jedne obrasle kuce, koja pociva u vecitoj zelenoj senci, krije neka neverovatno zanimljiva i drevna prica, tragicna koliko i lepa. Tu misticnost i bajkovitost, tamni neki, senoviti i zemljani kvalitet daje upravo brsljan.

Brsljan je, kazu oni koji znaju o tim stvarima, drvenasta biljka penjacica ili puzavica koja se penje ili puzi sitnim korenjem koje pripaja uz podlogu. Kada je izlozena suncu ova biljka cveta a cvetovi prilicno jako mirisu. Plod  tamnomodrog boba je neprijatnog, gorkog ukusa. Naziva se Hedera Helix. Naravno, kao i vecina pojavnog sveta, i ova biljka zivela je i jedan uzbudljiviji zivot no sto je puko penjanje ili puzanje - kroz umetnost i simboliku :) S obzirom da je izuzetno otporan i zimzelen brsljan je smatran simbolom plodnosti i besmrtnosti; rani hriscani imali su taj obicaj da svoje mrtve sahranjuju na podlozi od brsljanovog lisca a pored toga i u srednjem veku on se moze naci kao ukras na mnogim crkvama. Posto se brsljan rado penje i cvrsto pribija uz drvece - smatran je i simbolom vernosti i sretnog braka, kao i simbolom zenstvenosti. Stari hriscani su takodje verovali da vestice odaju svoju pravu narav pred krstom sacinjenim od brsljana. Zbog svog zimzelenog svojstva brsljan se u Engleskoj smatra i bozicnom biljkom pa se uparuje sa zelenikom : brsljan (ivy) je pri tome zensko, zelenika (holly) je musko a zajedno tvore harmoniju u braku. 

No, pre hriscana brsljan je dugo egzistirao u svesti divnih ljudi iz antike :) Egipcani su brsljan povezivali sa Ozirisom na slican nacin na koji su ga Grci povezivali sa Dionisom; Oziris je slikan sa stapom od brsljana kao sto je i Dionisov stap bio isprepletan ovom biljkom a cesto nosi i venac od brsljana kao na slici desno. Smatralo se da je nakon rodjenja Dionisa spasao jedan izdanak brsljana zbog cega on nosi epitet kissos sto znaci brsljan. Povezivan cesto sa vinom - hladno svojstvo brsljana kao senovite biljke je protivteza vatrenom svojstvu vina - kod Grka brsljan postaje simbol besmrtnosti, zivotne snage i radosti. Cak se veruje da onaj ko nosi na glavi venac od brsljana ne moze da se napije, te eto jos jedne, korisne veze vina i brsljana. Mozda i zato da se ne bi opio, jer znamo da je to itekako voleo, Aleksandar Veliki bio je krunisan upravo jednim takvim vencem dok se vracao iz pohoda na Indiju. Rimljani su brsljan povezivali sa intelektualnim postignucima a takodje su veoma voleli i da njime ukrasavaju svoje vrtove. I Kelti su brsljan povezivali sa intelektom te su pleli vencice od njega kojima su tezili da postignu jasnocu misli. Inace su oni ovu biljku smatrali simbolom rasta i obnove, veza i prijateljstava, tacnije - svih veza sa ljudima ali i simbolom jacine ljudskog duha i prezivljavanja. Pored ovoga Kelti su ga poistovecivali sa boginjom Arianrhod - "Srebrni krug" ili " Zvezdana boginja" cija je palata Aurora Borealis. Ova boginja je bila cuvar srebrnog zvezdanog tocka, simbola vremena i karme ili "Oar"-a, broda koji je prevozio mrtve u mesecevu zemlju. Obozavanje ovog lunarnog bozanstva ukljucivalo je i ritual koji je otvarao vrata ka jednoj drugoj, vilenjackoj dimenziji; tako brsljan predstavlja i misticno i misteriozno.

Medjutim, pored toga sto je otvarao vrata ka vilenjackoj dimenziji i prociscavao intelekt - brsljanu se u antici takodje pripisivalo i ne malo medicinsko, lekovito svojstvo. Ovu biljku je tako promovisao i arhi-lekar Hipokrat, kao i Dioskurid, poznati vojni lekar iz vremena Nerona. U srednjem veku Hildegard fon Bingen, svestrana opatica benediktinskog reda, koja je kasnije postala svetiteljka a koju su takodje zvali i Sibila sa Rajne, smatrala je da bolest iz bolesnika moze preci u ovu cudotvornu biljku. Nakon sto je jedan lekar u 19. veku primetio da deca u nekim delovima juzne Francuske manje pate od kaslja zakljucio je, posmatrajuci ih i to da je to stoga sto piju uz posuda napravljenih od brsljanovog drveta; od tada se brsljan koristi cesto kod problema sa disajnim putevima.

U vremenu sadasnjem brsljan opet srecem svakodnevno u setnjama sa Geom po keju, narocito u onom delu gde je svojevrsna "sumica" a koja ponekad bas zbog tog brsljana moze da se ucini cudesno izdvojena i od setaca po ljudskim stazama keja, kao i od saobracaja koji na samo par metara odatle jednako huji.

Primetila sam, medjutim, zanimljivu stvar : brsljan bira na koje ce se drvo uspentrati. Po kom principu se to medju brsljanom odlucuje - zaista ne znam, no jasno je da on nece na tek bilo koje drvo. Na nekim stablima ima ga mnogo kao i okolo njih; vec na sledecem nema ni traga od njega. To deluje skoro kao da brsljan ima a mind of its own sto bi mozda bilo i malo zastrasujuce da nije toliko divan, udav jedan parazitski. Nacula sam da se brsljan lako presadjuje te da stoga ne postoji seme brsljana; da bi trebalo samo otkinuti deo i zabosti ili poloziti u zemlju i da ce se on gotovo sigurno primiti, jer je veoma otporan. Za sada mi nije uspelo ali to mozda ima veze i sa tim sto mi se ponkad desi da zaboravim na cvece i njegove potrebe za redovnim zalivanjem ;) Videla sam i kako izgleda cvet brsljana jer se u ulici do nase dosta brsljana izlaze suncu. Moram medjutim reci da takav brsljan vise uopste na brsljan ne lici, da je to onda jedna obicna biljka uobicajenih listova za koju ne bih ni pogodila da je brsljan da ne znam. Tek kada je u pripojen uz neko veliko drvo ili razastrt podno njega u senci brsljan pokazuje svoju pravu, prepoznatljivu lepotu. Mozda ga toliko i volim zato sto je biljka senke; senka gotovo uvek nagovestava ponesto skriveno i tajno.

Na kraju bih samo jos da pomenem da iako je slikao toliko drugog cveca i bilja - narocito one gotovo poslovicne suncokrete - omiljena biljka Van Gogu bila je - brsljan. Njegov grob prekriven je brsljanom a kada je, ne tako dugo posle njega, umro i njegov brat Teo - sahranjen je pored Vinsenta; i nad njegovim grobom posadjen je brsljan. Tokom godina ova dva zasada brsljana potpuno su srasla, sto je simbolicno i dirljivo kada se uzmu snazne veze izmedju ova dva brata.

Evo i jedne njegove slike, ispunjene brsljanom  :

                                Stabla sa brsljanom, juli 1889.


U umetnosti brsljan se, u skladu sa svojom skrovitom prilikom, retko srece kao veoma prominentan ali je njegovo prikazivanje ipak cesto; samo bi trebalo zagledati malo bolje.

Zbog svojih dekorativnih listova pojavljuje se neretko, iako, kako njegova prilika i nalaze, cesto ostaje u senci. Jedna od meni omiljenih slika na kojima je brsljan malo istaknutiji  (ne racunajuci onog Muhu sa samog pocetka:) jeste slika April Love engleskog slikara Artura Hjuza. Hjuz nije pripadao Prerafaelitima u strogom smislu te reci, medjutim njihovo delo kao i ideje koje su izlozili u casopisu The Germ uticali su na njega te je svoj stil prilagodio tim novim tendencijama. Stoga se on ipak smatra Prerafaelitom. Ovu sliku, koju je naslikao samo par meseci posle svoje zenidbe, te izlozio 1856., kupio je Vilijem Moris,koji je potpuno njome ocaran,poslao svog najboljeg drugara slikara Burn Dzonsa sa cekom; Burn Dzons je odmah odjurio do Hjuzovog ateljea u strahu da neko sliku nije vec kupio. Na ovoj slici brsljan je svuda okolo devojke tvoreci gotovo kakvu zavesu; iako njegova uloga ovde nije velika za mene on opet znaci mistiku i san. U stvari, ovde se govori o nestalnosti mladalacke ljubavi; na ovoj reprodukciji se to ne vidi ali na tlu se nalazi ruza koju je devojka slucajno ispustila i u cije rasute latice ona sada gleda; pozadi nje nalazi se jedva vidljivi udvarac koji se sagao da joj poljubi ruku. Ona medjutim vise paznje posvecuje nastradalom cvetu, svojevrsnom simbolu prolaznosti ljubavi, nego njemu. Ovu sliku pratio je i citat iz jedne Tenisonove pesme :

Love is hurt with jar and fret,
Love is made a vague regret,
Eyes with idle tears are set,
Idle habit links us yet;
What is Love? For we forget.
Ah no, no.

Heseovi mali akvareli

Pre vise godina u Montanjoli uprilicena je izlozba Heseovih slikarskih dela. Hese je oduvek, jos od rane mladosti, veoma cenio likovnu umetnost, bio njome privucen te stekao i mnoge prijatelje slikare sa kojima je cesto negovao veoma dugovecna - u nekim slucajevima cak zivotna prijateljstva. Voleo je da sa njima obilazi izlozbe, da putuje u njihovom drustvu, kao i da pise pohvalne prikaze pune lirskih uzleta o njihovim delima. Sa svoje strane ovi umetnici su ga inspirisali da se i sam oproba u ovoj vrsti umetnickog stvaranja : negde oko svog cetrdesetog rodjendana i Hese je tako uzeo cetkice u ruke. Ono sto je u pocetku bila svojevrsna meditacija i hobi tokom godina postala je prava strast. Svoja pisma cesto je ukrasavao zaglavljima u obliku malih akvarela a desavalo se da sam nacrta i rodjendanske i druge cestitke. Evo nekoliko njegovih radova (od oko 3000!, uglavnom akvarela ) sve sa nekim citatima. Svi se mogu pronaci na sajtu Hermann Hesse portal. Ja sa svoje strane dodajem tome i ovu cestitku koju je poslao povodom rodjendana Tomasa Mana a koju je zajedno sa svojim prijateljem Ginterom, slikarem napravio :) Tomasu su tako podigli spomenik dok je on, u sebi svojstvenom maniru, predstavljen kako,takoreci, visi sa drveta :)

From all this desolation, which often became insufferable, I found my own form of escape through something I had never done before - by beginning to draw and paint. Whether this is of any objective value is immaterial; for me, it is a new way of immersing myself in the solace of art, one that writing was barely able to afford me any more. Devotion without desire, love without a wish.
From a letter to Felix Braun, 1917

My little watercolours are kinds of poems or dreams, which provide but a distant memory of "reality," and change it according to personal feelings or needs (…); the fact that I am (…) a mere amateur is something I never forget.
From a letter to Helene Welti, 1919

  

For me, producing with drawing pen and brush is the wine whose inebriating effect makes life warm and pleasant to an extent that it becomes bearable.
From a letter to Franz Karl Ginzkey, 1920

I stick to very simple landscape-style motifs and seem unable to progress beyond this. How beautiful all the other things are, the skies and animals, the pageant of life and - most beautiful of all - people, all which I certainly see, often deeply moved and almost awestruck, yet I am unable to paint any of it.
From a letter to Cuno Amiet, 1922

In these years since I first started painting, I have gradually developed a distance to literature. (…) that I would have known no other way of attaining. Whether what I paint is of any actual value or merit is, incidentally, something hardly worth considering. In art, unlike in industry, where the opposite applies, time plays absolutely no role whatsoever. There is no wasted time when it is not until the end that the potential in terms of intensity and perfection are reached. Without painting, I would not have come so far as a writer.
From a letter to Georg Reinhart, 1924

I know from personal experience only a single other activity [other than writing] that has a similar tension and concentration; that is, painting. There it is the same: to blend each individual colour with its neighbouring colour properly and carefully is pleasant and easy, one can learn to do it and then practice it at any time. Over and beyond that, however, to have really before one's mind the as yet unpainted and invisible parts of the whole picture and to take them into account, to experience the whole fine network of intersecting vibrations, that is astonishingly difficult and seldom succeeds.
From Kurgast, 1925. English translation by Denver Lindley, © 1971 and 1972 Farrar, Strauss and Giroux. 

I have in my hand my little painting stool, which acts as my conjuring device and Faustian coat, and with which I have already worked magic and won the battle against dull-witted reality a thousand times over. And on my back I have the rucksack, in which are my little painting board, and my palette with watercolours, and a little flask containing water for the painting, and some nice sheets of Italian paper.
From Ohne Krapplack, in Berliner Tageblatt, 1928

Each of us artists, even when he sees a lot to doubt in himself and feels his talents and abilities to be woefully small, has a purpose and task and, when he remains true to himself, can create something, in whatever place he may happen to be, that he alone is able to give. When you paint with me in Tessin, and we both paint the same motif, each of us paints not so much the little stretch of countryside as his own love of nature, and when faced with the same motif, each does something different, something unique (…) And many are the painters who were thought to be blunderers or barbarians of art that later proved to be noble warriors in whose works succeeding generations find greater solace, and which are cherished more ardently than the great works of classic talents!
From a letter to Bruno Hesse, 1928 

In my writings people often miss the customary respect for reality, and when I paint, the trees have faces and the houses laugh or dance or weep, but whether the tree is a pear or chestnut, that for the most part cannot be determined. I must accept this reproach. I admit that my own life frequently appears to me exactly like a legend. I often see and feel the outer world connected and in harmony with my inner world in a way that I can only call magical.
From Kurzgefasster Lebenslauf, 1925. English translation by Denver Lindley, © 1971, 1972 Farrar, Strauss and Giroux.

 

I am otherwise not a zealous owner, can easily part with things or give them away. Yet I am now plagued by a zeal to capture things that occasionally makes even me want to smile. In the garden on the terrace, at the little tower under the weathervane, I remain stuck sitting for hours on end each day, suddenly having become incredibly industrious, and with pencil and pen, with brush and paint I seek to salt away some of this blooming and fading lushness. I laboriously sketch the morning shadows on the garden steps, and the thick twists of trailing wisteria, and seek to imitate the distant, glassy colours of the evening mountains, which are as wispy as gossamer and yet as radiant as jewels. I return home tired, very tired, and when I lay my sheets in the portfolio in the evening, it makes me almost sad to see how little of all this I was able to capture and preserve.

From Zwischen Sommer und Herbst, 1930.  

In response to your greetings, I am sending you a little picture I painted these past few days - for painting and drawing are my way of relaxing. The picture is designed to show you that the innocence of nature, the vibrancy of a few colours, are at any one given moment - even in the midst of a difficult and problematic life - able to stir belief and freedom in us.
From a letter to a female student in Duisburg, 1930.

Hermanu Heseu za rodjendan - Tomas Man

Šezdesetogodišnjem Hermanu Heseu
          /objavljeno u 'Neue Zuriche Zeitung' , petak , 2. juli 1937. / 

     Danas, 2. jula, Herman Hese puni šezdest godina života. Jedan lep, drag, veliki dan ! Svesrdno će biti proslavljen  u nemačkim zemljama u srcima hiljada ljudi , - utoliko svesrdnije i odlučnije, rekao bih, što će mračnija biti ravnodušnost i nezainteresovanost onih koji danas vladaju u Nemačkoj. U takvoj osećanjima i prkosom prožetoj slobodnoj ljubavi ljudi će danas tamo spasavati svoju dušu.  A i mi ćemo na neki način da spašavamo našu, radosno proslacljajući ovaj dan, - od duhovne ekspatrijacije, naime, i otuđenja od otadžbine : Opet možemo jednom svim srcem ovom prilikom da budemo Nemci, da kažemo Da nemstvu i da se u duboko zatomljenom i komplikovanom ponosu osećamo kao Nemci.  Jer nema ničeg nemačkijeg od ovog pesnika i njegovog životnog dela, - ničeg što bi bilo više nemačko u starom, veselom, slobodnom i duhovnom smislu, a kome nemačko ime zahvaljuje svoju slavu i simpatije čovečanstva.

      Ovo čedno i smelo, sneno i pri tome visoko intelektualno delo puno je tradicije, čvrstih spona, sećanja, zavičajne prisnosti, a da pri tom nije ni najmanje epigonsko. To delo upravo ono prisno uzdiže na jedan nov, duhovni, štaviše revolucionarni stupanj – revolucionarni ne u nekom direktnom političkom ili socijalnom nego duhovnom, pesničkom smislu; ono je na autentičan i iskreni način okrenuto budućnosti, ono je otvoreno prema budućnosti. Ne bih znao kako bi drugačije označio tu osobenu, dvojaku a jedinstvenu draž kojom ono deluje na mene. Ono poseduje osobeno romantički tembr, onaj neobični i hipohondrični humor nemačko – duševne vrste; ono je organski – lično povezano sa elementima sasvim drugačije, mnogo manje duševne vrste, naime sa evropsko – kritičkom  psihoanalitičkom sferom. Odnos ovog švapskog liričara i idličara prema bečkoj erotološkoj 'dubinskoj psihologiji', onako kako se, na primer, predočava  u 'Narcisu i Zlatoustom', jednoj u svojoj čistoti i interesantnosti apsolutno jedinstvenoj romanesknoj potskoj tvorevini, jeste duhovni paradoks najprivlačnije vrste. On nije manje neobičan i karakterističan od njegove naklonosti ka praško – jevrejskom geniju Francu Kafki, kojeg je rano nazvao 'potajnim kraljem nemačke proze', iskazujući mu u svakoj prilici svoje divljenje kao ni jednom drugom savremenom pesničkom duhu. Da li je moguće da ga izvesno literastvo smatra običnim, svakodnevnim ? O ne, on to nipošto nije. Nezaboravan je onaj uzbudljivi, visoko senzacionalni utisak koji je pre dvadeset godina izazvao 'Demijan' izvesnog Sinklera, jedno pesničko delo koje je sa neobjašnjivom tačnošću pogodilo nerv vremena i celog jednog mladog naraštaja, koji je smatrao da se iz njegove sredine izdigao jedan glasnik i vesnik njegovog najdubljeg osećanja života, pa ga je otuda i prihvatio sa ushićenjem i zahvalnošću  I zar je potrebno reći da je 'Stepski vuk'  romaneskno ostvarenje koje svojom esperimentalnom smelošću ne zaostaje iza  'Uliksa', 'Kovača lažnog novca' ?

                     Duboko osećam da ovo životno delo, ukotvljeno u zavičajno – nemačkoj – romantičnoj sferi, pored sve svoje ponekad osobenjačke samosvojnosti, svoje čas humorističko – nezadovoljne, čas mističko- čežnjive izdvojenosti iz sklopa vremena i epohe, spada u najviše i najčistije duhovne poduhvate i stremljenja naše epohe, a da bih se lišio časti i radosti da našem maestru na ovaj praznični dan i javno iskažem moje najsrdačnije i divljenjem ispunjene čestitke i želje. U književnoj generaciji koja je zajedno samnom nastupila u književnom životu ja sam veoma rano izabrao njega kao meni najbližeg i najdražeg  pa sam njegov razvoj pratio sa simpatijom koja je bila pothranjivana kako razlikama tako i sličnostima. Ove su me uistinu ponekad naprosto začudile. Postoje kod njega stvari – zašto to da ne kažem ? – kao na primer, 'Banjski gost', pa čak i u Fišerovom časopisu objavljena Predigra za njegovo misteriozno pozno delo 'Igra staklenih perli', koje čitam i doživljavam kao da su od mene.

                  Ja volim čoveka i ličnost Hermana Hesea, njegovu vedro – smotrenu, dobrostivo – vragolastu prirodu, duboki, lep pogled njegovih, na žalost, bolesnih očiju, koje svojim plavetnilom njegovom mršavom i oštro oblikovanom licu daju izgled dobrostivog švapskog seljaka. Lično sam se sa njime zbližio tek u protekle četiri godine, kada sam, pod prvim šokom usled gubitka zavičaja, kuće i domaćeg ognjišta, često bivao kod njega u njegovoj lepoj tesinskoj kući i divnom vrtu. Kako sam mu samo tada zavideo! – ne samo na tom njegovom bezbednom životu nego pre svega na onom što je pre mene posedovao – na rano stečenoj duševnoj slobodi, na njegovoj apsolutno filozofskoj distanciranosti od svekolike nemačke politike... Nije u onim suludim danima bilo ničeg blagotvornijeg, lekovitijeg od razgovora sa njim. I zato još jednom : od srca hvala i najiskrenije čestitke! Sa željom : da produhovljavanju njegovih viših godina ostanu sačuvane plastične snage, da ga one ne iznevere jer su mu potrebne za ostvarenje jednog tako smelo – spiritualnog projekta kao što je delo 'Igra staklenih perli' , ali za to jemči, rekao bih, njegov humor, njegova jezička razigranost koja je već u upravo objavljenim odlomcima tog dela došla do punog izražaja. Želimo mu, dakle, da uspešno dovrši to delo. Takođe želimo – pri čemu svesno prenebregavamo ćinjenicu da je lišen svakog častoljublja – da njegov ugled što je moguće više dopre u svet, da se raširi u njemu, te da mu donese priznanje i počast koju je već odavno zaslužio, kada bi upravo danas predstavljala jedan značajni duhovni čin : u vidu krunisanja švedskom i svetskom nagradom za književnost .

                        

Hermanu Heseu za sedamdeseti rođendan
                       Iz 'Neue Rondschau' i 'Neue Zuriche Zeitung, 2. juli 1947.

        

         Zar tome ima već deset godina kako sam našem Hermanu Heseu čestitao na njegovom šezdesetom rođendanu ? O da , zacelo je to moguće , a moguće je da je otada prošlo i više vremena – s obzirom na to da se u međuvremenu toliko toga zbilo; naime, toliko se toga dogodilo u ovom istorijskom svetu, u ovom svekolikom metežu i silnim potresima, a sve to mimo volje i uticaja naše radine ruke. Spoljašnje događaje, neizbežno propadanje jedne Nemačke pogotovo, to smo zajedno predvideli i doživeli – na velikom prostornom rastojanju jedan od drugog,doduše, koje je povremeno onemogućavalo svaku vrstu kontakta, ali uvek zajedno i u uzajamnom sećanju. Naši su putevi bili jasno razdvojeni  kretali smo se u odmerenom odstojanju jedan od drugog kroz prostore duha, a opet nekako zajedno – nekako smo uvek bili saputnici ili braća – ili confreres, kako bi trebalo zapravo da kažem; jer ja naš odnos rado vidim u slici i prizoru susreta njegovog Jozefa Knehta sa benediktinskim paterom Jakobusom u Igri staklenih perli , u kojima je neizbežna 'uljudna i strpljiva igra beskrajnih uzajamnih klanjanja kao pri susretu između dvojice svetitelja ili dva crkvena kneza ' – jedan napola ironičan ceremonijal kineske vrste, koji Kneht veoma voli, i za koji kaže da je i Magister ludi Tomas sa Trave njime majsorski vladao .

        Otuda je sasvim u redu da nas dvojicu ponekada navode zajedno, a ako se to čini i na najneobičniji način, nama to može da bude pravo. Jedan znameniti stari kompozitor u Minhenu nedavno je u jednom pismu upućenom u Ameriku na odano nemački i gorko opak način, nas dvojicu, Hesea i mene, označio kao 'bednike', koji, eto, ne misle i ne prihvataju da smo mi Nemci najviši  i najplemenitiji među narodima, da smo 'kanarinci sa sve samim vrapcima '. Slika kao takva posve je promašena i stupidna, o njenoj neukosti, o nepopravljivoj umišljenosti koja u njoj dolazi do izražaja, a koja je donela dovoljno jada našem nesrećnom narodu, uopšte da ne govorimo. No, taj čovek je celog svog života govorio i izgovorio mnogo neverovatnih besmislica, pa i ovu treba prenebregnuti i odbaciti kao i ostale. Što se mene tiče, nemam ništa protiv tog suda 'nemačke duše ' o meni. Ja sam kod kuće stvarno bio samo jedan sivi vrabac razuma među sve samim zatočenicima duševnosti, pa su oni onda 1933. bili srećni što su me se otarasili, a danas su  tobože duboko povređeni zbog toga što neću da se vratim. A Hese ? Kakva li je samo ignoracija, kakva je samo, da to onako nemački iskažem, neobrazovanost potrebna da se taj slavuj (jer gradjanski kanarinac u svakom slučaju nije) protera iz njegove nemačke šume; da se odbaci taj liričar, koga bi Merike bratski zagrlio, koji je iz našeg jezika crpio snagu i ostvario dela najvišeg oblika, pesme i izreke od najfinije umetničke materije, takvog pesnika  naružiti i nazvati 'bednikom' koji je izdao svoje nemstvo, samo zato što razlučuje ideju od pojave kaja tako često ume da unižava, samo zato što je narodu svog jezika govorio istinu, do koje i pored najstrašnijih iskustava još nije došao, samo zato što poseduje osećaj odgovornosti i savest za zlodela koja je taj narod u svojoj suludoj samoponesenosti natovario na sebe !

         Ako danas, kada je nacionalni individualizam na umoru, kada se samo sa stanovišta nacionalnog ne može rešiti ni jedan problem, kada je uskogrudo otadžbinsko postalo nešto kao zagušljivi provincijalni vazduh, pa više ne može da bude delotvoran duh koji ne reprezentuje evropsku tradiciju kao celinu, - ako danas nacionalna 'autentičnost', ono narodski karakteristično uopšte još predstavlja neku vrednost – a jedna slikovita vrednost još može da ostane – onda pri svemu tome suština nije, kao što je to oduvek i bilo, u mišljenju i galami nego u postojanju i delanju. U nemačkoj su naročito oni koji su bili nezadovoljni nemstvom uvek bili i najviše nemački. A ko ne bi video da već samo obrazovno delo literate Hesea  - da za sada ostavimo po strani pesnika – onaj dražesni univerzalizam njegove priredjivačke i uređivačke delatnosti ne sadrži u sebi nešto specifično nemačko ? Pojam 'Svetska  Književnost', koji je Gete uobličio, za njega je nešto  najprirodnije što postoji . Jedan njegov spis, koji se čak pojavio i u Americi, 'published in the public interest by authority of the Alien Property Costudian 1945' upravo ima sledeci naslov : 'Biblioteka svetska književnosti', taj spis je primer ogromne i predane načitanosti, odomaćenosti u hramovima istočnjačke mudrosti, visoko humoristične upućenosti u 'najstarija i najsvetija svedošanstva ljudskog duha'. Izvanredne studije su eseji o Franji Asiškom i Bokaču iz 1904. godine i tri članka o Dostojevskom pod naslovom 'Pogled u haos'. Izdanje priča iz srednjeg veka, novela i šala staroitalijanski pripoveača  istočnjačkih bajki, 'Pesme nemačkih pesnika ', nova izdanja Žana Paula, Novalisa i dr. nemačkih romantičara – sva ta izdanja potpisana su njegovim imenom. To je jedan odgovoran posao u službi odabiranja, revidiranja, priredjivanja i znalačkog pisanja predgovora, - posao koji bi mogao da ispuni sav život jednog književnika. A ovde je to samo višak ljubavi (i radne energije!), ljubavlju ispunjena delatnost koja se ostvaruje uporedo sa ličnim delom, sa čijom slojevitošću i obiljem problema u čijem središtu se nalaze Ja i svet gotovo da ne može da se uporedi ili ponese nijedno savremeno delo .

          Uostalom, on voli ulogu priređivača i arhivara, on voli da se poigrava i skriva iza maske nekoga ko 'na videlo' iznosi papire drugih ljudi, ali i kao pesnik. Tako je, na primer, izdao 'Spise i pisma iz zaostavštine Hermana Laušera. Na sličan način se krije iza pseudoniuma 'Sinkler' u slučaju dela 'Demijan-povest jedne mladosti' (1919). A posve veliki primer predstavlja sublimno delo starosti o 'Igri staklenim perlama' sa podnaslovom 'Pokusaj zivotopisa Magistera ludi Jozefa Knehta zajedno sa Knehtovim spisima iz njegove zaostavštine, priredio i izdao Herman Hese', zasnovano na gotovo svim izvorima kulture čovečanstva, i istočnim i zapadnim. Dok sam čitao ovo delo snažno sam osetio (i to sam mu i napisao ) u kolikoj meri su parodijski elemenat, fikcija i persiflaža jedne biografije koja barata sa učenim konjekturama, sa jezičkim humorom dakle, od velike pomoći da takvo pozno delo opasno uznapredovale produhovljenosti učini mogućim, ostvarljivim i da mu čuvaju sposobnost za igru .

          Punu deceniju i više zalagao sam se da se njegovo delo kruniše švedskom nagradom za književnost. Ona ne bi bila preuranjena da mu je dodeljena za njegov 60. rođendan, a izbor naturalizovanog  švajcarca predstavljao bi duhovit signal u trenutku kada je Hitler (zbog Osjeckog) svim Nemcima zanavek zabranio da prihvate tu nagradu. Ali i sada, kada je sedamesetogodišnjak sam krunisao svoje delo jednim velikim vaspitnim romanom, ovo priznanje ima u sebi nečeg pravovremenog. Zahvaljujući toj nagradi,  punim sjajem je zablistalo ime ovog pesnika, čije delo čuva tradiciju , ali je ujedno otvoreno prema budućnosti; time je ovenčan jedan duh koji ovom vremenu bremenitom prelaznim mukama i nedaćama može da pruži i ponudi mnogo dobrote i slobode .